M. Y. Ayupova

L ogop ed iyan ing  boshqa  fanlar  hilan  aioqasi

L o g o p c d i y a   b o s h q a   f a n l a r  b ila n   c h a m b a r c h a s  b o g 'l a n g a n d i r .   S h ax sg a 

h a r   t o m o n l a m a   t a ' s i r   k o ‘rsa tish ,  n u t q   bu zilish in i  b a r t a r a f  etish   va  o ld in i 

o lis h   b i l a n   o t n i l k o r o n a   s h i i g ‘u l l a n i s h   u c h u n   n u tq d a g i  n u q s o n l a r n i n g  

b e l g ila rin i ,   u la r n i n g   e tio lo g iy a s i,  m e x a n iz m la ri ,   n u tq   faoliyati  buzilishi 

t a r k i b i d a g i   n u t q i y   va  n u t q s i z   b c l g ila r   m u n o s a b a t la r in i  bilish  k cra k .  Bu 

l o g o p e d i y a n i n g   b o s h q a   f a n l a r   b ila n   boMadigan  aloqasini  belgilaydi.

T i z i m l a r   ichidagi  va tiz itn l n r a ro  a l o q a la r  bor.  T iz im   ichidagi  alo q ala rg a 

p e d a g o g ik a   h a m d a   m a x su s p c d a g o g ik a n in g  turli sohalari:  su r d o p c d a g o g ik a , 

t i n o p e d a g o g i k a ,  o lig o fr e n p e d a g o g ik a ,  u m u m i y  va  maxsus  psixologiya bilan 

b o ‘l a d i g a n   a l o q a la r i  kiradi.  T i z i m l a r a r o   alo q a la rg a   csa  t i b b i y - b i o lo g ik   va 

t i l s h u n o s l i k   fanla ri  o ‘rtasidagi  a l o q a l a r   kiradi.

L o g o p c d i y a   u m u m i y   a n a t o m i y a   va  fiziologiya,  n u t q   m e x a n i z m l a r i ,  

n u t q  j a r a y o n i n i n g   b o s h   m i y a d a   ta sh k il  etilishi  h aq id ag i,  n u t q   faoliyatida 

i s h t i r o k   c t a d i g a n   a n a l i z a t o r l a r n i n g  quriltshi  va  h a r a k a lg a   kelishi  haq id ag i 

b i l i m l a r d n n   f o y d a la n a d i.

N u t q   b u z i l i s h i   m e x a n i z m l a r i n i   t u s h u n i s h   t u z a t i s h   j a r a y o n i  

q o n u n i y a t l a r i n i   a n i q l a s h   u c h u n   o liy   r u h i y   f u n k s i y a l a r n i n g   d i n a m i k  

l o k a liz a ts i y a la n is h i  t o ‘g ‘risid agi,  n u t q n i n g   o n g d a   s h a k lla n is h i  bo rasid a g i 

b i l i m l a r n i   e g a lla s h   k e ra k   b o ‘ladi.

N u t q   m u r a k k a b   f u n k s io n a l  j a r a y o n d i r .   U n i n g   a s o s id a   m u l o q o t  j a r a -  

y o n i d a g i   til  belgisi  t a r t ib la r id a n   q o l l a n i s h  yotadi.  T iln in g  m u r a k k a b  tizim i

---

iizoq  n u id d a tli  ijtim oiy-tarixiy  rivojlanish  m a hsuli  b o ‘lib,  u  b o l a  to m o n i d a n  

n is b n t a n   q isq a  m u d d a t l a r d a   o ' z l a s h t i r i b   o lin a d i.

N u t q i y   tiz im   b o s h   m i y a   a ' z o l a r i n i n g   fao liy atig a  a s o s l a n a d i .   U la r d a n  

b a r   biri  n u t q   fa o li y a tin i n g   o ‘ziga  x os  vazifasini  b a j a r a d i .

A.  R.  L uriya  m iy a   f a oliyntini  u c h t a   f u n k s io n a l  b l o k k a   ajracadi.

B irinchi  blok  —  b o s h   m iy a  p o ‘s tl o g ‘i  osti  ( y u q o r i   stv o l  va  lim bik  

o b l a s t )   h a q i tia g i  b i l i m l a r n i   o ‘z   i c h i g a   o l a d i .   U   b o s h   m i y a   q n t l a m i  

t o n u s i n i n g   n o r m a l lig i  va  lin in g   t e tik li k   h o la tin i  t a ’m i n l a y d i .

Ik k in ch i  blok  —  o r q a   m i y a   q a t l a m i   k a t ta   y a r i m s h a r l a r i   boMaklarini 

o ‘z  ic h ig a  o la di, la s h q i  d u n > o d a n   o lin g a n  sczgi  a x b o r o t l a r i n i   q a b u l  qiladi, 

q a y t a   ishlaydi  va saqlavdi.  U  bilb'n  (gnostik) j a r a y o n i n i   a m a l g a   o shiradigan 

asosiy  m iy a   a p p a r a ti  h is o b l a n a d i.

Lining  tuzilishi  b ir la m c h i,  ikkilamchi  va  u c h l a m c h i   d o ir a l a r g a   ajraiadi. 

Birlamchi  doira -   miya  q atla m in in g  proyeksion  d o iralarid ir,  u n in g  neyronlari 

ju d a  h a m   yuqori  d a r a ja d a   o ‘ziga  xosligi  bilan  ajralib  tu r a d i .   U la r d a   alohida 

sczgi  a 'z o la r id a n   sczgi  a x borotlarini  qabul  qilish  h o d is a s i  v u z   beradi.

M iy a   q a t la m i  a p p a r a t l a r i m n g   b ir la m c h i  d o i r a l a r i   u s t i d a n   ik kilam c hi 

d o i r a l a r   q u iil g a n d ir .  U l a r   b i r i a m c h ;   d o i r a   o rqali  o l i n g a n   q o ‘z g ‘a lis h la m i 

tahlil  qiladi.  I k k ila m c h i  d o i r a l a r  b i r l a m c h i   d o i r a l a r  k a b i ,   o * z in in g   ixtisosiy 

m o d a llig i  ( k o 'r is h ,   e s h itis h   va  b o s h q a   d o ir a l a r )n i  s a q l a v d i .   B i rla m c h i  va 

ik k ilam c h i  d oiralar u  yoki  bu   u n a l iz a to r  (ko'rish,  e s h itis h   va b o sh q a la r) n in g  

b o s h   m iy a   q a t la m i  b ir ik m a s in i  o ‘z i d a   n a m o v o n   e t a d i .

U c h l a m c h i   d o i r a l a r   a n a l i z a t o r l a r n i n g   m iy a   q a t l a m i   b o 'l i n m a l a r i n i  

o ’zg a rtir ish   d o iralari  h iso b h m .id i.  U l a r   turli  m o d a l l i k d a   o l i n g a n   sezgi 

a x b o r o tl a r in i  ta h lil,  s in t e z ,   in tc g r a ts i y a   qilish  v a z if a sin i  o ‘ta v d i.   U l a m i n g  

faoliyati  a s o s id a   s i n t e z l a r n i n g   b e q a r o r   va  t a s h q i   d a r a j a s i d a n   sim volik 

d a r a ja g a ,   e ’tib o r in i  q a r a tis h   m u n o s a b a t l a r i ,   m u r a k k a b   l o g i k - g r a m m a t i k  

s o ‘z l a r   qurilishi  h a q id a g i  b i l i m l a r  b ila n   ish  k o krish g a  o ‘ti s h   s o d i r   b o l a d i .

U chinc hi  blok  —  k a t t a   y a r i m s h a r l a r   q o b i g ‘i n i n g   o l d i n g i   b o ' l i m l a n  

( m o t o r ,   m o t o r  old i  va  o l d   frontal  s o h a )   d o ir a n i  o ‘z  i c h i g a   o la d i.  Bu  biok 

i n s o n   f a o l i y a t i n i   r e j a l a s l i t i r i s h ,   m o s l a s h t i r i s h   v a   n a z o r a t   q i l i s h ü i  

t a ’m in l a y d i.  U ,   s h u n i n g d e k ,   m iy a  q o b i g ‘i  o siid ag i  a ’z o l a r   faoliyati  b a r c h a  

t i z i m l a r n i n g   t o n u s i   va  t e t i k   h o l a t i n i   u l a r   f a o l i y a t i   o l d i g a   q o ly ilga n 

va z ifa la rg a   m u v o f iq   m o s l a s h t i r i s h n i   a m a l g a   o sh ira d i .

N u t q   faoliyati  b a r c h a   b lo k la r n in g   birgalik da ish lash i  n a t i j a s i d a  vujudga 

k elad i.  S h u   b ila n   b irg a   h a r   b ir   b lo k   n u t q   j a r a y o n i d a   a l o h i d a ,   m axsus 

o kz ig a   x os  xususiyati  b ila n   is h t iro k   etadi.

N u t q n i n g  akustik b elgiiarini a jra tib  k o ‘rsatish  va d i f l e r e n s i y a l a s h   n u tq -  

e s h itis h   a n a liz a t o ri  ko rtik a l  a p p a r a t l a r n i n g  a n a l i t i k - s i n t e t i k   faoliyati  b iU n  

t a ’m in l a n a d i.   B u n g a   m iy a  q o b i g ‘i  m a rk a z iy  va old  m o t o r   q u y i  boMinmalari 

so h a si  b ila n   b o g 'liq   boMgan  b o s h   m i y a   q o b ig ‘i  ( V e r n i k e   d o i r a s i ) n i n g   soM 

y u q o r i   ik k ila m c h i  q is m la r i  kiradi.

N u t q   a k tin in g  a r tik u la ts iy a la s h u v i,  m o t o r  ta s h k il  e t i l i s h i  j a r a y o n i   n u tq

---

a p p a r a ti  m ii s k u lla r i n in g   m u r a k k a b   t u z a tu v  ishini  m a x su s  m uvofiqlashtirish 

a s o s id a   a m a l g a   o sh irila d i.  N u t q   a k t i n i n g   m o t o r   quyi  yig‘indis i  m a rk a z iy  

q i s m l a r n i n g   ik k i l a m c h i   b o 'l i m l a r i   ( k in e s t e ti k   a p p a r a t )   va  c h a p   o ‘r a m  

q i s m i n i n g   q u y i   b o 'l i m l a r i   ( k in e t ik   a p p a r a t )   b ila n   t a 'i n i n l a n a d i .   M a rk a z iy  

q i s m d a   n u t q   a p p a r a t i   m u s k u l l a r i d a n   y u b o r i l a d i g a n   k in e s te tik   sczgilar 

a n a liz i  s o d i r   b o ‘ladi.  0 ‘ra m   q is m id a   esa  n u t q   a k t i n i n g   m o t o r   d asturi 

ta sh k il  e t i l a d i ,   q a t o r   n c r v   im p u lsla ri,  b i r   h a r a k a t d a n   ik k in c h i  h a r a k a tg a  

yengil  o ‘t i s h   i m k o n i y a t i n i   t a ’m in l o v c h i  k in e s ta tik   m o d e l l a r   y ara tila d i.

N u t q   b i r l i k l a r i n i   t a n l a n i s h   va  u l a r n i n g   k o m p e n s a t s i y a l a s h u v i ,  

m a ’n o n i n g   n u t q   k o ‘rinishiga  a y la n is h   j a r a y o n i   b o s h   m iy a   q o b i g ‘in ing 

e n g   y u q o r i   d a r a j a d a   sha k lla n ish id ir.  U ,   y a ’ni  n u t q   b o s h   suyagi  o ld   va 

u stk i  q i s m i   u c h l a m c h i   b o l i n m a l a r i n i n g   ara la sh u v isiz   hosi!  b o ‘lm a y d i. 

B osh  m i y a   q o b i g ‘in in g   u c h l a m c h i   b o 'l i m l a r i   b i r t e k i s d a   q a b u l  q ili n a d ig a n  

a k u s t i k - m o t o r  a x b o ro tl a r in in g   fikrlash sxem asi  va  obrazlariga  o ‘tka?.ilishini 

t a ’m i n l a y d i .   M i y a   q o b ig 'in in g   ustk i  q is m id a ,  s h u n i n g d c k ,   k e n g  a l o q a l a m i  

a n g l a t u v c h i   s x e m a   h a m   s h a k lla n a d i.

Y o z m a   n u t q   j a r a y o n i d a   h a m   b o s h   m iy a   q o b i g ‘in in g   e n s a   va  c n s a -  

t e p a   q i s m l a r i n i n g   tu rli  b o 'l i m l a r i   ishtirok  etadi.

S h u n d a y   q ilib,  n u t q  ja r a y o n i d a   b o s h   m iy a  q o b i g ‘in in g   tu rli  qism lari 

t u r lic h a   i s h t i r o k  e t a d i.  Bosh  m iy a   qobigM  q a y s id ir q is m in in g  ja ro h a tla n is h i 

n u t q   f a o l i y a t i   b u z i lis h i n in g   o ‘z ig a   xos  a l o m a t la r ig a   o lib   keladi.  N u t q  

j a r a y o n i n i n g   m i y a d a   a m a l g a   o shishi  h a q id a g i  m a ’l u m o t l a r   n u t q   faoliyati 

b u z i l i s h i n i n g   e t ilo g i y a s i   va  m c x a n i z m l a r i   t o ‘g ‘ risidagi  t a s a v v u r l a r n i  

a n i q l a s h t i r i s h g a   i m k o n   b e r a d i.  Bu  m a ’l u m o t l a r   b o s h   m i y a n i n g   lokal 

j a r o h a t l a n i s h i d a g i   n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   t u r l i   s h a k l l a r i n i   ( a f a z i y a )  

d if fe r e n s ia l  d ia g n o s tik a s i  u c h u n   j u d a   m u h i m   b o ‘lib,  b c m o r l a r   n u tq in i 

tik lash   u s t i d a   s a m a r a l i   lo g o p e d ik   ish  o lib   b o r ish   i m k o n i n i   b e r a d i.

L o g o p e d i y a   o to r in o la ri n g o lo g iy a ,   n e v r o p a to lo g iy n ,  p s ix o p a to lo g iy a , 

o l i g o f r e n i y a   k linikasi,  p e d i a tr iy a   bila n  uzviy  b o g 'l a n g a n d i r .   J u m l a d a n ,  

n u t q   va  e s h i t i s h   a ’z o l a r in in g   p ato lo g iy a si  ( m a s a l a n ,   t o v u s h   b u z ilish id a )  

n a f a q a t  b u z i l i s h l a r   etilogiy asin i  a n i q la s h g a ,   balki  tibbiy  t a ’sir  k o ‘rsatish 

b ila n   b o M a d ig a n   l o g o p e d ik   ish larn i  t o ‘g ‘ri  q o 's h i b   olib  b o r ish   u c h u n   h a m  

i m k o n   b e r a d i .   M a s a l a n ,   to v u s h n i n g   b u zilishi  q i s m a n   h iq il d o q   va  to v u sh  

b u r is h iq la r i  ( g ‘u r r a la r ,   t u g u n c h a l a r ,   p a p i l l o m a l a r ,   to v u sh   b u r m a l a r i n i n g  

c h a n d i q q a   a y l a n i s h i   va  b o s h q a l a r )   n i n g   tu rli  o r g a n ik   j a r o h a t l a n i s h i d a n  

hosil  b o ‘lis h i  im i m k i n .   B u n d a y   h o lla rd a g i  to v u sh   b u z i lis h i n in g   to v u sh  

a p p a r a t i   f i z i o l o g i k   ishini  n o r m a l l a s h t i r m a y   tu r ib   d av o lash   m u m k i n   e m as. 

Bu  d o r i - d a r m o n ,   ja r r o h l i k ,   fiz io te r a p iy a ,  p s ix o te r a p iy a   u s lu b id a   t a ’sir 

e tish   b i l a n   t a ’m i n l a n a d i .

N u t q   b u z i l i s h i n i n g   k o ‘p g in a   t u rtari  m a r k a z iy  a s a b  t i z i m i n i n g  o r g a n ik  

s h i k a s t l a n i s h i   b i l a n   b o g ‘liq  b o 'I ib ,   u  l o g o p e d   va  n e v r o p a t o l o g - s h i f o k o r  

y oki  p s i x o n e v r o l o g n i n g   h a m k o r l i k d a   ishlashi  b ila n   a n iq la n is h i  m u m k i n .  

N u t q   b u z i l i s h i   h o l l a r i d a   r u h i y   f a o l i y a t n i n g   tu r l i   b u z i l i s h l a r i :   r u h iy

---

riv o jla n is h d a   o r q a d a   q o l i s h ,   o ‘z in i  t u t i s h   v a   h i s - h a y a j o n   h o l l a r i d a g i  

b u z i l i s h l a r ,   d i q q a t - e ’t i b o r ,   x o t i r a ,   a q l iy   f a o l i y a t   b u z i l i s h l a r i   k o ‘z g a  

t a s h l a n i s h i   m u m k i n .   N u t q   b u z i l i s h i a r i n i   u l a r n i n g   p a y d o   b o ‘ l i s h  

m e x a n iz m la ri  tahlili,  m a r k a z i y a s a b  tizim i  b u z ilish la ri  b ila n   b o g 'liq  b o l g a n ,  

b ir la m c h i  va  ik k ila m c h i  r u h iy   faoliyati  is h la r in in g  h a m m a s i   p s ix o n e v ro l o g -  

s h i f o k o r n i n g   x i z m a t   d o ir a sig a   kiradi.  P s i x o n e v r o l o g - s h i f o k o r   b o l a n i n g  

a q liy  ji h a t i   h a q i d a   x u l o s a   c h i q a r a d i,   n u t q i y   k a m c h i l i g i n i   tib b i y   j i h a t d a n  

a n i q la y d i ,   t a l a b   e t i l a d i g a n   d a v o   c h o r a l a r i n i   q o ' l l a y d i .

N u t q   b u z ilis h in in g  k o ‘pgina  k o ‘rinishlari  m i y a   riv o jla n ish in in g  b a r v a q t 

s e k in la sh u v i  b ila n   b o g ‘liq.  B u n d a y   h o lla r d a   l o g o p c d i k   ish  m a r k a z i y   a s a b  

tiz im in i  m a x s u s   d o r i - d a r m o n l a r  b ila n   d a v o l a s h   o r q a l i g i n a   s a m a r a   b e r is h i 

m u m k i n .   B u n d a y   d a v o n i   p s i x o n e v r o l o g - s h i f o k o r   b e l g i l a y d i .   A y r i m  

p a y t l a r d a   n u t q   b u z i l i s h l a r i   h i s - h a y a j o n l i   q o ‘z g ‘a l i s h t i i n g   k u c h a y i s h i  

natijasida  s o d i r b o ‘l a d ig a n   h a r a k a td a g i  n o t i n c h l i k   b i l a n   q o ‘sh ilad i.  B u n d a  

b o la   m a x su s d a v o l a n g u n g a   q a d a r   l o g o p e d n i n g   ishi  b e s a m a r a   b o ‘la v c r a d i.

N u t q n i n g   a l o h i d a   k o ' r i n i s h d a g i   b u z i l i s h l a r i g a ,   m a s a l a n ,  

d u d u q l a n i s h n i n g   a y r i m   tu rla ri,  m u t i z m g a   y o k i  k c s k i n   r u h iy   i z t ir o b la r   — 

q o ‘rqish,  h a y a jo n ,   k o ‘ n ik k a n   m u h i t n i n g   a l m a s h i n i s h i   ( y a q i n   k is h i la r id a n  

a y rü is h )   va  b o s h q a l a r   s a b a b   b o ‘lishi  m u m k i n .   U l a r n i n g   p a y d o   b o ‘lish 

v a q t i d a   b o l a   t e g i s h l i   k u n   la r t i b i   va  d a v o g a   m u h t o j   b o ‘la d i ;   f a q a t  

p s ix o n e v ro l o g - s h i f o k o r  va  lo g o p e d n in g   h a m k o r l i k d a   ish  o lib   borishi  u n i n g  

s o g ‘a y i b   k e t i s h i g a   z a m i n   h o z i rl a y d i.   Bu  m a ' l u m o t l a r n i n g   h a m m a s i  

s h u n d a n   d a l o la t  b e r a d i k i ,   lo g o p e d iy a   p e d a g o g i k   f a n   h i s o b t a n g a n i   b i l a n   u 

o ‘z  oldidagi  v az ifala rin i  faqat  tibbiyot  fanlari  v a   a v v a lo ,   n e v r o p a t o l o g i y a  

h a m d a   b o la la r  psix o lo g iy asi  y o r d a m i d a   m u v a lT aq iy a tli  b ajarishi  m u m k i n .

A n o m a l  b o la la r n i,  s h u  j u n il a d a n ,   nutqi  b u z i l g a n  b o la la r n i  h a m   o ‘q itish  

va tarbiyalash  nazariy asi  a s a b   tizimi  tuzilishi,  u n i n g   riv ojlanish  xususiyatlari 

va  vazitala ri  h a q i d a g i  b i li m la r   asosiga  q u r ila d i.

L o g o p e d   n u t q   b u z i l i s h i n i n g   n e v r o l o g i k   a s o s l a r i n i   b ilis h i,  b o l a l a r  

psix o p a to lo g iy asi  m a s a l a la ri n i  tu s h u n i s h i  k e r a k .   U n d a   o lig o f r e n iy a   va 

r u h iy   rivo jla n ish n in g  to r m o z l a n i s h i ,   h a ra k a t  va  h i s - h a y a j o n l i   b u z i lis h l a r d a  

n a m o y o n   b o ‘ l a d i g a n ,  b o l a l a r d a g i   r u h i y   b u z i l i s h l a r n i n g   e n g   k o ‘ p 

u c h r a y d ig a n   s h a k lla ri  h a q i d a   h a m   t a s a w u r   b o ‘lishi  lo z im .   Bu  b i l i m l a r  

u n g a   n u t q   b u z i l i s h i n i n g   s a b a b l a r i n i   t o ‘g ‘ ri  a n i q l a s h d a ,   t u z a t i s h n i n g  

s a m a r a l i  m c t o d l a r i n i   t a n l a s h d a ,   b o la n i  o ‘q i t i s h   va  t a r b i y a la s h   h a m d a  

u n i n g   n u q s o n ü   r iv o jla n is h in i  o ld in i  o lis h d a   y o r d a m   b e r a d i.

N e v r o p a t o l o g i y a ,   p sixologiya,  o lig o fr e n iy a   k lin i k a s i ,   e s h itis h ,  k o 'r i s h ,  

n u t q   a ’zolari  p ato lo g iy a si  bila n a l o q a d a   b o ‘lish  n u t q   b u z ilish in i  farq  q i l g a n  

h o l d a   tashxis  qilish  u c h u n   z a ru rd ir.  S h u n d a n   k e l i b   d i i q a d i g a n   b o ‘lsa k , 

s e n s o r   alaliya  va  e s h i t i s h n i n g   p a s a y g a n   h o l l a r i d a g i   n u t q   b u z i lis h l a r in i 

a n i q la s h ,  e s h itish   fao liy a tin i  c h u q u r  t e k s h ir is h n i  t a l a b   q ila d i;  o l i g o f r e n i y a  

va  alaliya  h o lla r id a g i  n u t q   b u zilishlarini  b e l g i l a s h   r u h i y   va  s e n s o m o t o r  

riv ojlanish  x u s u s i y a tla r in i,  in te lle k tn in g   a h v o l i n i   a n i q l a s h s i z   b o ‘l m a y d i .

---

T i b b i y o t   f a n l a r i d a n   m a ’I u m o t l a r   l o g o p c d g a   n u t q   b u z i l i s h i n i n g  

m e x a n i z m l a r i ,   e t i l o g i y a s t n i   o 'r g a n is h g a  t o ‘g ‘r i  y o n d a s h i s h   u c h u n   y o r d a m  

b e r a d i ,   n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   tu rli  k o ' r i n i s h l a r i n i   b a r t a r a f   e t i s h d a  

d ia g n o s tik a  va d iffe r e n s iy a la s h g a n  lo g ope dik t a ’sir etish  masalalarini  t o ‘gVi 

h al  e t is h   i m k o n i n i   y a r a t a d i .   B o la la m i  tu rli  tip d a g i  m a x s u s   m u a s s a s a la rg a  

t o ‘g ‘ri  t a n l a s h   h a m   ta s h x is   q o 'y i s h g a   b o g ‘liqdir.

L o g o p e d i y a   t i l s h u n o s l i k   va  psix olin gvistika  b ila n   uzviy  b o g ‘!an g a n . 

N u t q   tiila r   b i r l i g i n i n g   tu r li  dara jasi  va  u l a r n i n g   a m a l   qilish  q o i d a l a r i d a n  

fo y d a la n is h n i  h a m   n a z a r d a   t u ta d i.   U l a r   h a r   xil  b u z ilish la rd a   t u r l i c h a  

bu ziiishi  m u m k i n .   B o l a n i n g   til  n o r m a l a r i n i   o ‘z la s h t iri b   o lis h   q o n u n l a r i  

va  izchilligini  b i l i s h  lo g o p e d i k   xulo salarni  a n i q la s h tir is h g a  y o r d a m   b e r a d i, 

l o g o p e d ik   t a ’s i r   e t i s h   t iz im l a r in i  ishlab  c h i q is h   u c h u n   z a r u r   b o ‘ladi.

Z a m o n a v i y   l o g o p e d i y a n i n g   tiz im li  n u t q   b u z i lis h i n i  o ‘r g a n i s h   va 

b a r t a r a f   e t i s h d a   L . S .   V ig o ts k i y ,  A .R .  L u r i y a ,   A.  L e o n t e v n i n g   n u t q  

f a o liy a tin in g   m u r a k k a b   tuz ilis h i,  idrok j a r a y o n l a r i   va  n u t q  aytish  s a m a r a s i 

h a q i d a g i  t a ’l i m o t i g a   a s o s l a n u v c h i   p six o lin g v istik a   m a ’l u m o t l a r i   k e n g  

q o 'lla n ila d i .

N u t q n i   idrok  e t is h   va  u n in g   samaralari  turli  operatsivalarni  q a m r a b  

ola dig an, m u r a k k a b  ierarxik quriüshga cga b o l g a t i  k o ‘p darajali ja m y o n la rd a n  

iburatdif.  N u q t   hosil  boMish ja ra y o n in in g  h a r  b ir  darajasi, h a r b i r o p e r a t s i y a s i  

o ‘zining  lug‘atiga,  birliklarni  birlnshtirish  sintaksisiga  ega.

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i   o ‘rg a n is h d a   n u tq   hosil  boMish  o p e r a ts iy a la r id a n  

qaysi  biri  b u z i lg a n l ig in i  a n i q la s h   m u h im d ir .   L o g o p e d i y a d a  A.S.  V igotskiy, 

A.  L c o n t e v ,   T .V .   R y a b o v a   t o m o n i d a n   ish la b   c h i q ilg a n   n u tq   hosil  boMish 

n io d e l l a r i d a n   f o y d a ia n ila d i.

A .S .  V ig o tsk iy   fikr  b ila n   s o ‘z  oraligMdagi  m u n o s a b a t n i   fik rd a n   s o ' z g a  

va  a k s i n c h a ,   h a r a k a t  j a r a y o n i   d e b   q a ra r,  h a r a k a t n i n g   q u yida gi jih a t l a r i n i  

ajra tib   k o ‘r s a t a r   e d i :   m o ti v - f ik r - i c h k i  n u t q - t a s h q i   n u t q ;   n u t q n i n g   ta s h q i 

( j i s m o n i y )   va  s e m a n t i k   ( r u h i y )   j i h a tla r i  f a rq   q ila r d i.  T a s h q i   n u t q d a  

g r a m m a t i k  va s e m a n t i k   (ruhiy)  qurilishlarnin g o ‘z a r o  m unosiib atlari  k o ‘zga 

ta s h la n a d i.  Ichki  n u t q  s e m a n t i k  j ih a td a n  ta sh q i  n u t q q a   aytanish str u k tu r a si 

h iso b l a n a d i.  L.  S.  V ig o ts k i y   ichki  n u tq n i  c l u i q u r   tahlil  qiidi,  u n i n g  o ' z i g a  

xos  x u s u s i y a tla r in i  o c h i b   bcrdi.

A.A.  L c o n t e v ,   L .S .  V ig otskiy  b ay o n   q ilg a n   n u t q  j a r a y o n i  q u rilish ig a  

a s o s la n i b ,   n u t q   p a y d o  boM ishining q u yida gi j a r a y o n l a r i n i   a jra tadi:  m o t i v -  

flkr ( n u tq   in te n siy a si) ,  ichki  rejalashtirish,  leksik kuchavtirish  v a g n i m m a t i k  

k o n s tr u k s iy a la s h ,   m o t o r   ishlab  c h iq a r ish ,  ta s h q i  n u tq .

L e k s i k - g r a n i m a t i k   k u c ha ytirish  bosqic hi  o ‘z  m e x a n iz m la ri bila n ajralib 

t u r a d i g a n   ik k ita   o p e r a t s i y a n i   o ‘z  ichiga  ola d i:  sin ta k sis  k o n s tr u k s iy a n in g  

p a y d o   boMish  ishi  h a m d a   u n in g   til  d a r a ja sid a g i  a l o h i d a   til  k o d la ri  va 

b o s ii q a la rd a   a m a l g a   o s h i r ila d ig a n   leksik  toMdirish.  S h u n d a n  s o ' n g   m o t o r  

ishlab  c h i q a r is h i  d a v o m   etad i.

M is o l  u c h u n ,   a l a l i y a n i   o ‘rg a n ish d a   p sixolingvistik  y o n d a s h i s h   a n a

---

s h u   n u t q   b u zilishi  m e x a n i z m i n i   c h u q u r  o c h i s h g a ,   n u q s o n n i n g   tu z ilis h in i 

a n i q la s h g a ,   bu   b u z i lis h n i  til  buzilishi  d c b   b c l g i l a s h g a   i m k o n   bcradi.

A fa z iy n   p a y t i d a g i   x ilm a - x i!   i d r o k   o p e r a t s i y a l a r i   tu rli  s h a k l l a r d a  

n u t q n i n g   buziiish  x u s u s iy a tla r in i  a n i q l a b   o l i s h g a   i m k o n   b cra di.

P six olingvistik  y o n d a s h i s h   n u t q   b u z i l i s h l a r i n i   t u z a t i s h   y u z a s id a n   o l i b  

bo rila d ig an   lo g o p e d ik   i s h l a m i n g s a m a r a d o r l i g i n i   o s h ir is h g a  y o r d a m  b c ra d i.

L o g o p c d i y a   u m u m i y ,   m a x su s  p s ix o lo g iy a   v a   p six o d i a g n o s ti k a   b i l a n  

c h a m b a r c h a s   b o g ' l a n g a n d i r .   L o g o p e d   u c h u n   b o l a n i n g   ruhiy  riv o jla n ish  

q o n u n i y a t l a r i n i   b ili s h ,  tu rli  y o s h d a g i   b o l a l a r n i   p s i x o l o g i k - p c d a g o g i k  

te k sh ir ish   m e t o d l a r i n i   bilishi  m u h i m d i r .   L o g o p e d   a n a   s h u   m e t o d l a r d a n  

f o y d a la n ib ,  n u t q   b u z ilish i  turli  k o * r inishla rini  t a b a q a l a s h t i r i s h   va  u l a r n i  

i n t e l l c k t u a l   y e t i s h m o v c h i l i k ,   h i s - h a y a j o n l i   v a   h a r a k a l   j a r a y o n i d a g i  

z a i f l a s h u v l a r   b ila n   b o g l i q   b o l g a n   n u t q   b u z i l i s h l a r i d a n   a j r a ta   o l a d i .  

P sixologik  b i li m la r   lo g o p e d g a   n a f a q a t  n u t q   n u q s o n i n i n g   o ‘zini,  b a lk i 

u n d a n   h a m   o l d i n   b o i a n i   k o ‘rish g a,  u n i n g   n u t q i y   b u z i tis h i n in g   r u h i y  

rivojlanishidagi  m u h i m  jih a t l a r  b ila n   b o ' l a d i g a n   o ' z a r o  alo q asin i  u m u m a n  

to*g‘ri  tu s h u n i s h g a   y o r d a m   b era di.  Bu  b ilim   u n g a   tu rli  yo sh d a g i  b o l a l a r  

b ila n   a lo q a   b o g l a s h g a ,   u la rn i n g  n u t q i ,   n u t q i d a g i   x a l a q it  b e ru v c h i  o m i l l a r ,  

x o t i r a s i ,   d i q q a t - c ’t i b o r i ,   i n t e l l e k t i ,   o ‘z i n i   c r k i n   y o k i  h i s - h a y a j o n l i  

tu ti s h la r in i  t e k s h ir is h d a   m a 'q u l   m c t o d l a r n i   t a n l a b   o lis h g a ,  s h u n i n g d e k ,  

m a ’lu m   y o s h d a g i  b o l a   faoliyati  u s t i d a n   l o g o p e d i k   ish  o lib   b o r i s h g a  

k o 'm a k l a s h a d i .

L o g o p c d i y a   faninir.g  m e t o d o l o g i k   a s o s l a r i .

F a n   s if a t id a   lo g o p e d iy a n in g   ta m o y i l   v a   m e t o d i a ri

N u t q   bu zilish in i  o ' r g a n i s h d a   va  t u z a t i s h d a   l o g o p e d i y a   fani  n u t q   va 

f ik rn in g   o ‘z a r o   b o g l i q l i g i   h a q i d a g i,  a n o m a l   b o l a n i n g   r iv o jla n ish id a g i 

u m u m i y   va  m a x s u s   q o n u n i y a t l a r n i n g   o ‘z a r o   m u n o s a b a t l a r i   to*g‘risid agi 

n a z a r iy  q o id a la r g a ,  n u t q   va  faoliyatning  h a m k o r l i k d a   rivojlanishi  h a q id a g i, 

ichki  va  ta shqi  o m i l l a r n i n g   o ' z a r o   t a ’siri  h a q i d a g i ,   r u h iy   riv o jla n is h n in g  

h a r a k a t l a n t i r u v c h i   k u c h l a r i  haq id ag i  n a z a r i y a g a   t a y a n a d i .

N u t q   b u z ilishlari  va  ularni  tu z a t i s h d a g i   m u h i m   m u a m m o l a r n i   h al 

qilish  m a q s a d i d a   lo g o p e d iy a   fani  m a te ria listik ,  m e t o d o l o g i y a g a   t a y a n u v c h i 

ta m o y il  va  m c t o d l a r d a n   foydala nila di.

S h u n d a n   k e l ib   c h i q i b ,   l o g o p e d i y a   q u y i d a g i   a s o s i y   t a m o y i l l a r g a  

ta y an a d i: sistcmalilik,  kom plekslilik,  rivojlanish  t a m o y i l i n i ,   n u t q  buzilishini 

b o l a n i n g   psixik  rivojlanishidagi  b o s h q a   t o m o n l a r i   b ila n   o ‘z a r o   b o g l i q  

h o l d a  q a r a b   c h iq ish ,  faoliyatli  y o n d a s h u v ,   o n t o g e n e t i k   ta m o y il,   e tio lo g iy a  

va  m c x a n i z m l a r n i   h i s o b g a   o lish  t a m o y i l i   ( e t i o p a t o g e n e t i k   t a m o y i l ) ,  

n u q s o n l i   n u t q n i n g   b u z i i i s h   a l o m a t l a r i   v a   t u z i l i s h i n i   h i s o b g a   o l i s h ,  

u m u m d i d a k t i k   v a   b o s h q a   ta m oyillar.

U l a r d a n   a y r im la r in i  k o ‘rib  c h i q a n ii z .

S i s t e m a l i l i k   t a m o y i l i   til  h a q i d a   m u r a k k a b   f u n k s i o n a l   s i s t e m a

---

t o ‘g ‘nsid a g i  t u s h u n c h a g a   t a y a n a d i.   L 'n in g   tu z ilis h   k o m p o n c n t l a r i   o ‘z a r o  

c h a m b a r c h a s   a l o q a d a   b o ' i a d i .   S h u   n u i n o s a b a t   b i l a n   n u t q n i ,   u n i n g  

rivojlanishi j a r a y o n l a r i n i   va  buzilishini  t u z a t i s h n i   o ' i g a n i s h   n u t q   qurilishi 

tiz im i n in g   b a r c h a   k o m p o n e n t l a r i g a ,   b a r c h a   t o m o n l a r i g a   t a ’s ir   e tis h in i 

n a z a r d a   t u ta d i.

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   o ‘x s h a s h   t u r l a r i n i   l o g o p e d i k   x u l o s a l a s h ,  

t a b a q a la s h t ir ib   t a s h x i s   qilish  u c h u n   n u tqli  va  n u tq s i z   b e lg ila rn i,  tib b iy , 

p six ologik ,  l o g o p e d i k   j i h a t d a n   te k sh irish   n a t ija la r in i,   bilish  f a o liy a tin in g  

rivojlanish  d a r a j a s i n i   va  n u t q   rivojlanishi  n i s b a t l a r i n i ,   n u t q   h o la ti  va 

b o la n in g   s e n s o m o t o r   rîvojlanishidagi  m u h i m   jih a t l a r i n i   tu z a tis h   n u q ta y i 

n a z a r i d a n   ta h lil  q i l i s h   z a r u r  b o ‘ladi.  B u n d a y   h o l l a r d a   n u tq   b u z ilish la rin i 

tu z a tis h   k o m p l e k s i ,   t ib b i y -p s i x o lo g ik - p e d a g o g ik   x u su siy a tg a   ega  boMishi 

kerak.

S h u n d a y  q ilib ,  n u t q  buzilishlarini  o 'i g a n i s h   va t u z a ti s h d a   komplckslilik 

tamoyili  m u h i m   o ‘r in   tu ta d i.

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i   o ‘ rganish  va  u la rn i  t u z a t i s h   j a r a y o n i d a   a n o m a l  

b o la la r   r i v o j l a n i s h i n i n g   u m u m i y   va  o ‘ziga  x o s   q o n u n i y a t l a r i n i   h iso b g a  

olish  m u h i m d i r .

Rivojlanish  ta m o y ili ,   s h u n in g d e k . b o l a n i n g y a q i n   rivojlanishi  d o ira sid a  

o*rin  o ig a n   m a l u m   v a z ifala r,  q iy in c h ilik la r  b o s q i c h l a r i n i   lo g o p e d ik   ish 

ja ra y o n ig a   a j r a t i s h n i   h a m   k o ‘zda  tu tadi.

N u tq i  b u z i l g a n   b o la l a r n i   va  ula rni  t e k s h i r i s h ,   s h u n i n g d e k ,   u l a r  b ila n  

o l i b   b o r i l a d i g a n   l o g o p e d i k   ish n i  t a s h k i l   q i l i s h   b o l a n i n g   v c t a k c h i  

faoliyailarini  ( p r e d m e t l i - a m a l i y ,   o ‘yin,  ta s h k iliy )   hiso b g a  o ig a n   h o ld a  

a m a lg a   o s h ir ila d i.

T u z a t i s h   —  l o g o p e d i k  t a ’sir  m e to d ik a s in i  is h l a b  c h i q is h   n u t q  sha klla ri 

va  v a z i f a l a r i   n a m o y o n   b o ‘lis h   i z c h i l l i g i n i ,   s h u n i n g d e k ,   b o l a n i n g  

o n to g e n e z id a g i  ( n o t o g e n e t i k   ta m oyil) faoliyat  tu rla rin i hisobga oigan  h o ld a  

olib  boriladi.

N u t q  b u z i l i s h l a r i n i n g   p a y d o  b o l i s h i   k o ‘p  h o l l a r d a  biologik  va  ijtim oiy 

o m i l l a r n i n g   o ‘z a r o   m u r a k k a b   t a ’siri  b ila n   b o g ' l a n g a n   boMadi.  N u t q  

b u z i lis h la r in i  s a m a r a l i   l o g o p e d ik   t u z a ti s h   u c h u n   b u z i lis h n i n g   h a r   b ir  

a l o h id a   h o l d a   b u z i l i s h   e tio lo g iy a si,  m c x a n i z m l a r i ,   a l o m a t l a r i n i   a n i q la s h ,  

y e ta k c h i  b u z i l i s h l a r n i   a jra tib   k o ‘rsatish,  n u q s o n   tuzilis h id ag i  n u tq iy   va 

n u tq s iz   b e l g i l a r n i n g   o ‘z a r o   m u n o s a b a t la r in i  a n i q l a s h   m u h i m   a h a m i y a t  

kasb  etadi.

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i   o ‘rg a n is h   va  t u z a t i s h d a   d i d a k t i k   t a m o y i l l a r :  

k o ‘r g a z m a l i l i k ,   t u s h u n a r l i l i k ,   o n g liiik ,  y a k k a   t a r t i b d a   y o n d a s h i s h   va 

b o s h q a l a r   m u h i m   o ‘ rin  tu ta d i.

L o g o p e d i y a   f a n i   m e t o d l a r i n i   shartli  r a v is h d a   b ir   n e c h a   g u r u h l a r g a  

b o ‘Iish  m u m k i n .

Birinchi g u r u h   —  ta shkiliy m e to d la n   qiyosiy lo n gityudinal  ( d in a m ik a d a  

o ‘r g a n is h ) ,  k o m p l e k s l i .

---

I k k i n c h i   g u r i i h n i   e m p i r i k   m c t o d l a r   t a s h k i l   e t a d i :   o b s e r v a t s i o n  

( k u z a t i s h ) ,   e k s p e r i m e n t a l   ( l a b o r a t o r i y a ,   t a b i i y ,   s h a k l l a n u v c h i   y o k i  

p s i x o l o g i k - p e d a g o g i k s i n o v ) ,   p s ix o d i a g n o s ti k   ( t e s t l a r ,   s t a n d a r t l a s h t i r i l g a n  

va  x ayoliy  l o y ih a la s h tir ilg a n ,   a n k e t a l a r ,   s u h b a t l a r ,   in te r v y u )   f a o li y a tin i ,  

s h u n i n g   b i l a n   b i r   q a t o r d a   n u t q i y   f a o l i y a t i n i   h a m   ta h lil  q i l i s h n i n g  

p r a k s im e tr ik   u s u lla ri,  bio grafik  m e t o d   ( a n o m n e s t i k   m a ' l u m o t l a m i   y i g ' i s h  

va  tahlil  qilish).

U c h i n c h i  g u r u h g a   o linga n  m a ï u m o t l a r n i   m i q d o r   ( m a t e m a t i k - s t a t i s t i k )  

va  sifat  a n a liz i  k ira d i.  B u n d a   o l i n g a n   m a ’l u m o t l a r   E H M n i   q o ' l l a g a n  

h o ld a   m a s h i n a d a   ish la b   chiqiladi.

T o ‘r tin c h i g u r u h   — in te r p re ta tsio n   m c t o d l a r ,   u slu b la r,  o ‘r g a n il a y o tg a n  

h o d i s a l a r   o ‘rta sid a g i  a l o q a la rn i  n a z a r iv   t a d q i q   q ilish   usullari  ( q i s m l a r   va 

b u t u n l i k   o ‘r t a s i d a g i ,   a l o h i d a   j i h a t l a r   va  u n i u m a n   h o d is a   o ' r t a s i d a g i ,  

fu n k siy a la r   va  s h a x s   o 'rta s id a g i  h a m d a   b o s h q a   a lo q a la r ) .

T a d q i q o t n i n g  obyektivligini  t a 'm i n l o v c h i   t e x n i k   vositalar:  k o m p y u t c r ,  

i n t o n o g r a f l a r ,   s p e k t o g r a f l a r ,   n a z o m c t r l a r ,   v i d e o   n u t q ,   f o n o g r a f i a r ,  

s p i r o m e t r   va  b o s h q a   a p p a r a tu r a l a r ,   s h u n i n g d e k ,   b u t u n   n u t q   faoliyati  v a  

lining  a y r i m   k o m p o n e n t l a r i n i   d i n a m i k a d a   o ‘rg a n i s h g a   im k o n   b e r u v c h i  

r c n t g c n o k i n o f o t o g r a f i y a ,   g lo tt o g ra fi y a ,  k i n c m a t o g r a f i y a ,   e l e k t r o m i o g -  

ra f iv a la r d a n   k e n g   foydalaniladi.