M. Y. Ayupova

2 -B O B .  N U T Q   BUZ1LISH LAR1  ETIOLOGIYASI

"E ti o lo g iy a "   t e r m i n i   g r e k c h a   s o ' z d a n   o lin g a n   b o ‘lib,  ( e ti o   —  s a b a b , 

lo g o s   —  fan,  o ‘rg a n is h )   s a b a b l a r n i   o‘rg a n u v c h i  fan  m a ’n o s in i  bildiradi. 

S a b a b i y a t   m u a m m o s i   q a d i m - q a d i m d a n   in so n iy at  e ’tib o rin i  o ‘ziga  q a r a tib  

k e l g a n .   S a b a b l a r   h a q i d a g i  f a n   sif a tid a   e tio lo g iy a n in g   riv ojlanishi  tibbiy 

va  t a b i i y   f a n l a r  q a t o r i d a   u m u m i y   ilmiy  t a r a q q iy o t  b i l a n   uzviy  b o g 'liq d ir . 

B u n d a n   ta shqari "e tiologiy a"  tu s h u n c h a s i n i n g  o ‘zi  falsafiy  k ategoriyalardan 

b i n   b o ' l i b  h isoblanga ni  sa b a b li,  falsafaning rivojlanishiga u n in g  h a m   aloqasi 

b o r d ir.

Y ir ik   p a t a f iz i o lo g   I.V.  D a v id o v s k iy n in g   t a d q i q o t l a r i   bu   n u i a m m o n i  

h a l  q i l i s h g a   k a t t a   h is s a   q o ‘s h d i .   U n i n g   y o z i s h ic h a :  " H a r   q a n d a y   asl 

m a z m u n   s a b a b l a r d a n   b o s h l a n i b   keladi,  y a ’ni  k a u z a l lik   v a   d e t e r m e n i z m  

t u s h u n c h a l a r i d a n   b o s h l a n a d i .   B u  ikki  b ir -b irig a   b o g ‘liq,  b ir o q   h a r   xil 

t u s h u n c h a l a r   ikki t o m o n l a m a  t a l q i n  etiladi.  B irinchi  t o m o n d a n   sa b ab iy a t 

h a q i d a ,   y a ’ni  s a b a b - o q i b a t   m u n o s a b a t l n r i   sif a t id a   s h a r h l a n s a   ( a s lid a  

"e tio l o g iy a "   t u s h u n c h a s i n i n g   m a z m u n i   s h u n d a y   boMishi  k e ra k ),  ik kinchi 

t o m o n d a n   h o d i s a l a r   m o h i y a t i n i   bilish  h a q i d a ,   y a ’ni  u n i n g  as o sid a  y o tg a n  

q o n u n i y a t l a m i   bilish  s if a t id a   s h a rh la n a d i " .

N u t q   b u z i l i s h l a r i   e t i o l o g i y a s i   m u a m m o s i   k a s a l l i k l a r n i   k e l t i r i b  

c h i q a r u v c h i   s a b a b la r   h a q i d a g i   u m u m i y   t a ’l i m o t l a r   singa ri  u z o q   tarixiy  

r iv o jla n is h   y o ‘lini  b o s ib   o ‘td i.

Q a d i m g i   grek  faylasufi  v a   s h if o k o r i  G i p p o k r a t   (er.  av.  4 6 0 —3 7 7 - y .)  

b i r   q a t o r   n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   sa b a b in i  k o 'r s a tib   o ' t g a n .

B o s h q a  grek  faylasufi A r i s t o t e l   (er.  av.  384  3 2 2 - y . )  n u t q   hosil  boMish 

j a r a y o n i n i   periferik  n u t q   a p p a r a t i n i n g   a n a t o m i k   tu z ilis h i  b ila n   b o g   lab, 

a n a t o m i k   t u z i l i s h d a g i   k a m c h i l i k l a r n i   n u t q   b u z i l i s h i g a   s a b a b   q ili b  

k o ‘r s a t g a n .   Y u q o r i d a g i l a r d a n   s h u n i   a y t i s h   m u m k i n k i ,   a n t i k   d a v r  

o l i m l a r i n i n g   t a d q i q o t l a r i d a y o q   n u t q   buzilishlari  s a b a b la rin i  t u s h u n i s h d a  

ikki  y o ' n a l i s h   k o ‘rsa tilg a n .  B i r i n c h i   y o 'n a l i s h   G i p p o k r a t   n u q ta y i  n az ari 

b o ‘lib,  b o s h   m i y a n i n g  j a r o h a t l a n i s h i   n u t q  b u z ilis h l a r in in g  kclib  c hiqishiga 

s a b a b   b o ' l u v c h i   b o s h   o m i l   e k a n l i g i   t a ’k id la n g a n .  Ikk in ch isi  A ristote lga 

t e g i s h l i   b o ' l i b ,   p e r i f e r i k   n u t q   a p p a r a t i n i n g   b u z i l i s h l a r i   a y n a n   n u t q  

b u z i l i s h l a r i n i n g   s a b a b i   e t i b   k o ' r s a t i l g a n .   N u t q   b u z i l i s h l a r i   s a b a b i n i  

o ‘r g a n i s h n i n g   k eyingi  d a v r l a r i d a   h a m   bu   ikki  n u tq a y i  n a z a r   sa q la n i b  

q o l g a n .

N u t q   b u z ilishlari  e t i o lo g iy a s i  haqidagi  ta sa v v u rla r,  shu  n u i a m m o n i  

o ‘r g a n i s h n i n g   b a r c h a   d a v r l a r i d a ,   u la r   m o h iy a tin i  tu s h u n i s h n i   ifodalaydi. 

S h u n i n g d e k ,   m a ’l u m   d a v r   v a   m u a l l i f l a r n i n g   u m u m i y   m e t o d o l o g i k  

y o ' n a l i s h i n i   ifodalaydi.

N u t q   bu z ilish la ri  e t i o l o g i y a s i d a   b o s h   m iy a  j a r o h a t l a n i s h i n i n g   " o ‘z 

o ‘rn i" b o rlig i  e r a m i z d a n   av v a lg i  4 0 0   m in g   yil  ilgari  G i p p o k r a t   t o m o n i d a n  

a y t i b   o ‘t il g a n   b o ‘lsa  h a m ,   b u n g a   h a q iq iy   ilm iy   ta s d iq   1861-yilda,  fra n su z

---

s h if o k o r i  Pol  B r o k a   t o m o n i d a n  b o s h   m i y a d a   n u t q   m a r k a z i   m a v j u d l i g i   va 

b u   m a r k a z  ja ro h a t l a n i s h i   n u t q   b u z i l i s h i n i   k eltirib   c h i q a r is h i  m u m k i n l i g i  

k o ‘rs a t i b   b e r i l g a n d a n   s o ‘n g g in a   b e r i l g a n d i r .   X u d d i   s h u n g a   o ' x s h a s h  

k a s h fiy o t  1874-yilda  V c r n ik e   t o m o n i d a n   h a m   a m a l g a   o s h i r i l g a n :   n u t q n i  

t u s h u n i s h d a   b o s h   m iy a  q o b i g ' i n i n g   o r q a   b o ‘lagi  k a t ta   rol  o ‘y n a y d i .   Bu 

q i s m d a   b e g o n a   n u tq n i  q a b u l  qilish  j a r a y o n i   r o ‘y   b era di.

N u t q   buzilishlari  etiologiyasi  m a s a l a s i   X X   a s r n in g   2 0 - y i I l a r i d a n  j a d a l  

i s h l a n a   b o s h l a n d i .   Bu  y i l l a r d a   t a d q i q o t c h i l a r   ilk  b o r ,   k e l i b   c h i q i s h  

s a b a b l a r i g a   q a r a b   n u t q   b u z i l i s h l a r i n i   t a s n i f l a s h g a   u r i n d i l a r .   S . M .  

D o b ro g a y c v  (1 922)  n u tq   buzilishlari  s a b a b la ri  o r a sid a  q u y i d a g i l a r n i   a jra tib  

k o ‘rsatg a n :

1.  O liy   n e r v   faoliyati  kasalliklari.

2.  A n a t o m i k   n u tq   a p p a r a t i d a   p a t o l o g i k   o ‘zgarishla r.

3.  B o l a li k d a n   ta rb i y a n in g   y e t is h m a g a n l i g i .

4.  O r g a n i z m n i n g   u m u m i y   n e v r o p a t i k   holati.

M .Y c .  X vatsev  ilk  b o r   n u t q   b u z i l i s h l a r i   s a b a b la rin i  i c h k i   v a   t a s h q i  

o m i l l a r g a   a j r a t d i .   S h u   b i l a n   b i r g a   u   o r g a n i k   ( a n a t o m o - f i z i o l o g i k ,  

m o rfo lo g ik ),  funksionai  (psixogen),  ijtim oiy-psixologik va p s i x o - n e v r o l o g i k  

s a b a b la rn i  a jra tib  k o 'rsa td i.

O r g a n i k   s a b a b l a r g a   h o m i l a d o r l i k   d a v r i d a ,   t u g ‘r u q   p a y t i d a   va 

t u g ‘r u q d a n   s o ‘ng  b o s h   m iy a n in g   y a x s h i   riv ojlanm asligi  va j a r o h a t l a n i s h i ,  

s h u n i n g d e k ,   n u t q   p e rife rik   o r g a n i a r i d a g i   tu rli  xil  o r g a n i k   b u z i l i s h l a r  

k ir itilg a n .  O r g a n i k   b u z i lis h l a r   m a r k a z i y   ( m i y a n i n g   j a r o h a t l a n i s h i )   va 

p e rife rik   sa b a b la rg a   ( cshituv  o r g a n i   j a r o h a t l a n i s h i ,   ta n g l a y   y o r iq lig i  va 

a r ti k u la ts io n   a p p a r a t n i n g   b o s h q a   m o r f o l o g i k   o ‘z g a rish la ri)   a j r a t i l g a n .

F u n k s io n a i  sabablarni  M .Yc.  X v a t s e v ,   l.P .  P avlovning t a ’I i m o t i   o rq ali 

t u s h u n t i r a d i .   B u  t a ’lim o t  m a r k a z i y   n e r v   s i s t e m a s i d a   q o ‘z g ‘a l i s h   va 

t o r m o z l a n i s h  ja r a y o n la r in i n g  o ' z a r o   m u n o s a b a t i n i   buzilishi  h a q i d a   b o ‘lib, 

M .Y e .  X v a ts e v   bu   orqali  o r g a n i k   v a   f u n k s io n a i ,   m a r k a z i y   v a   p e r if e r ik  

s a b a b l a r n i n g   o ‘z a r o   n m n o s a b a t i  m a v j u d l i g i n i   t a ’kidlaydi.

P six o n e v r o lo g ik   sa b a b la rg a   u  a q l i   z a i d i k n i ,   x o tira ,  d i q q a t   b u z i l i s h i n i  

va  b o s h q a   psixik ja r a y o n l a r   b u z i l i s h i n i   kiritgan.

M .  Ye.  X vatsev  i jt im o iy - p s ix o l o g ik   sa b a b la rg a   h a m   k a t t a   e ’t i b o r n i  

q a r a t g a n   v a   b u n i n g   o s t i d a   a t r o f - m u h i t d a g i   tu rli  xil  y o m o n   t a ’s i r l a r  

y o tg a n in i  tu s h u n t ira d i.

Biologiya,  em briologiya,  n a z a r i y   tib b iy o t  s o h a larid a  s o 'n g g i   10 yillikda 

q o ‘lga  k iritilgan  k a t ta  y u tu q la r ,   t i b b i y  g e n e t i k a ,   i m m u n o l o g i y a   v a   b o s h q a  

f a n l a r n i n g   e r i s h g a n   y u t u q l a r i   n u t q   b u z i l i s h l a r i   e t i o l o g i y a s i   h a q i d a  

c h u q u r r o q   t a s a v v u r g a   eg a  b o ‘l i s h   i m k o n i n i   b e r d i   va  u l a r n i n g   k e l i b  

c h i q i s h i d a   e k z o g e n   ( tashqi)  v a   e n d o g e n   ( ichki)  z a r a r l a r n i n g   a h a m i y a t i n i  

k o ‘rsatdi.  N u t q   b u z ilishlarining  f a q a t   o r g a n ik   ( m a r k a z i y   v a   p e r if e r ik )  

s a b a b la r i n i  a j r a t m a s d a n ,   balki  f u n k s i o n a i   s a b a b la rn i  h a m   a j r a t i s h ,   n u t q  

b uzilishi  m e x a n i z m i n i   b o la  o r g a n i z m i g a   k o 'r s a t a d i g a n   t a ’s ir in i  t u s h u n i s h

---

h a r n   k e r a k .   Bu  n u t q   b u z i l i s h l a r i n i   k o rrc ksiya lash  u c h u n   t o ‘g ‘r¡  y o ‘l  va 

m e t o d l a r  t a n la s h ,   u l a m i   o l d i n d a n   aytib  berish  va o ld in i  o lis h   u c h u n   h a m  

m u h i m d i r .

N u t q   buzilishlari  s a b a b i   d e g a n d a   -   o r g a n iz m g a   ta s h q i  yoki  ichki 

z a r a r l i   o m i l n i n g   t a ’s ir   e t i s h i   y o k i   u la rn i n g   o ‘z a r o   a l o q a s i n i  t u s h u n i s h  

m u m k i n ,   qaysiki  b u ,   n u t q   b u z i lis h i  xususiyatini  a n iq la y d i.

E t i o l o g i y a d a   t a s h q i   v a   i c h k i   o m i i l a m i n g   roli  m a s a l a s i   u m u m i y  

s a b a b i y a t   m u a m m o s i n i n g   b i r   b o ‘iimi  h iso b lan a d i.  N u t q   k a m c h il ig in in g  

k e l ib   c h i q is h i va u n in g   k lin ik   k o 'r i n i s h i   sha k lla n ish id a b u   ikki  o m il  orasida 

b e v o s i t a ,   o ‘z a r o   a l o q a d o r l i k   o ' m a t i l g a n .

N u t q   b u z i lis h l a r in in g   k e l i b   c h i q is h id a   ina xsus  s h a r o i t l a r   k a t ta   rol 

o ‘y n a y d i ,   y a ’ni  n u tq   k a m c h i l i k l a r i n i n g   kelib  ch iq ish ig a  y o r d a m   b c r u v c h i 

y o k i   t o ‘sq in l ik   qilu v c h i  o m i l l a r .   M a s a la n ,  psixik  t r a v m a   t a ’siri  o s ti d a  

b o l a d a   d u d u q l a n i s h   y u z a g a   k e l s a ,   u  ta s h q i  s a b a b   s i f a t i d a   k o ‘riladi. 

Q u y i d a g i l a r  e s a  d u d u q l a n i s h n i n g   kelib  ch iqishi  u c h u n  q u la y  sh a ro it  b o ‘lib 

x i z m a t   qila di: b o la n in g  s o r n a t i k   zaifligi,  u n in g  n ev ro p a tik  o r g a n iz m i  (nerv- 

p s ix i k   q o ‘z g ‘a l u v c h a n l i k n i n g   o s h g a n lig i) ,  m a rk a z iy   n e r v   s is te m a s in i n g  

e r t a   o r g a n i k  j a r o h a t l a n i s h i   a s o r a t i   va  h.k.

E v o l u t s i o n - d i n a m i k  y o n d a s h u v  va psixikaning sh a k lla n ish i ja r a y o n i d a  

b i o l o g i k   v a   ijtim oiy  d i a l e k t i k   b i r l i k   ta m o y ili,  n u t q   b u z ilish   e tio lo g iy a sin i 

o ‘r g a n i s h   u c h u n   as o s  b o ' l a d i .   Bu  a s p e k t d a   b o la  n u t q i y   f a o li y a tin i n g  

r iv o jla n is h i  u n in g  m a rk a z iy  n e r v   sis tem asi  ( M N S )   n in g  yetu k lik   darajasiga 

q a r a b   b e l g ila n a d i  va  m a ’lu m   d a r a j a d a   b o la n in g   ta sh q i  o l a m   b ila n   o ‘za ro 

m u n o s a b a t i   x u susiyatla riga  h a m   bogMiqdir.

L .S .   V ig otskiy  is hlab  c h i q q a n   psixik  riv o jla n ish in in g   k o n se psiyasi, 

b o l a l i k   d a v r i d a   n u t q   r i v o j l a n i s h i   b u z i l i s h i n i n g   s a b a b i n i   o ‘r g a n i s h d a  

m e t o d o l o g i k   as o s  b o ‘lib  x i z m a t   qiladi.  Psixika  r iv o jla n is h in in g   a t ro f — 

m u h i t   t a ’siri  bilan  b o g ‘liqlig in i  t u s h u n t i r a   turib,  u  "riv o jlan is h n in g   ijtimoiy 

v a z iy a ti"   tu s h u n c h a s i n i   k ir itd i .  B u  o ‘z  n a v b a tid a   r iv o jla n is h n in g   ichki 

j a r a y o n l a r i   va  ta sh q i  s h a r o i t l a r n i   o 'z i d a   n a m o y o n   etad i.

F u n k s i o n a l   n u tq iy   t i z i m n i n g   yetilishi  asosida  a f fe r e n ta ts i y a   y o ta d i, 

y a ’n i  t u r l i   a n a l i z a t o r l a r   o r q a l i   ta s h q i  o l a m d a n   signal  olis h .  B irinchi 

n a v b a t d a   e s h itu v   a n a l i z a t o r i   t u r l i   xil  signallarni  va  e n g   a w a l o ,   n u tq iy  

s i g n a l l a r n i   q a b u l  qiladi.  E s h i t u v   affe r e n ta tsiy a sin in g   m a n b a y i   b o ‘lib,  b o la 

b i l a n   m u l o q o t   qiluvchi  k a t t a   o d a m   h isoblana di.  S h u n g a   b o g ‘liq  ravishda 

n u t q i y   m u h i t   va  n u t q i y   m u l o q o t n i n g   roli  j u d a   k a t t a d i r   va  u la r n i n g  

y e t i s h m o v c h i l i g i   n u tq   s h a k l l a n i s h i n i   b u z u v c h i  asosiy  s a b a b l a r d a n   biri 

b o l i s h i   m u m k i n .

D e m a k ,   n u t q   k a m c h i l i g i g a   e g a   k i s h i l a r   o r a s i d a   y o k i   n u t q i y  

c h e g a r a l a n g a n   m u h i t d a   t a r b i y a l a n u v c h i   ilk  y o s h d a g i   b o l a l a r   n u t q i  

r i v o j l a n i s h i d a n   o r q a d a   q o l a d i   ( k a r - s o q o v   o t a - o n a l a r   yoki  y a q q o l  n u tq  

k a m c h i l i g i g a   ega  o t a - o n a l a r ,   u z o q   m u d d a t   k a s a lx o n a d a   y o tis h ,  tu rli  xil 

o g ‘i r  k a s a llik la r  tufayli ijt im o iy   k o n t a k t g a  kirishis hnin g c h c g aralan g a n lig i).

---

Bola  n u tq in in g  n o r m a l   rivojlanishi  u c h u n   m u l o q o t   m a ’l u m   a h a m iy a tg a  

e g a   boMishi,  ij o b i y - e m o t s i o n a i   t u s d a   k e c h ish i  k e r a k .   U n g a   to v u s h l a rn i 

s h u n d a y g i n a c s h i t i s h   k a m l i k   qila d i  ( r a d i o m a g n i t o f o n ,   te lc v i z o r ) .   D a s tla b  

m a ’l u m   yo sh   davri  u c h u n   x a ra k te r li  a s o s d a   k a t t a l a r   b i l a n   m u l o q o t   qilish 

l o z i m .   B o l a n i   k a t t a l a r   b i l a n   m u l o q o t i   s h a k l i n i n g   o ‘z g a r i s h i   n u t q  

riv o jla n is h ig a   t u r tk i  b o ‘!adi.  D c m a k ,   h a y o t i n i n g   b i r i n c h i   yili  u c h u n  

x a r a k t e r l i   b o ‘lg a n   e m o t s i o n a l   m u l o q o t n i   2 —3  y o s h l a r d a   p r e d m e t l i -  

h a r a k a t g a  a l m a s h tiris h i  u n i n g   n u tq i  riv o jla n ish ig a  y a x s h i g i n a  t u r tk i  b o ‘lib 

x i z m a t   qiladi.  A g ark i,  b u n d a y   o ‘zg a rish   y u z   b e r m a s a ,   u  h o l d a   n u t q  

riv o jla n ish id a   o r q a d a   q o lis h   y u z a g a   keladi.

B o l a d a   p r c d m e t l i - o ‘y in   faoliyati  j a r a y o n i d a   t o ‘p l a n g a n   t a a s s u r o t l a r  

n u t q   rivojlanishiga  d a s tla b k i  z a m i n   b o ‘iib  x i z m a t   q ila d i.

B o l a   n u t q i n i n g   r i v o j l a n i s h i   t a s h q i   n o q u l a y   s h a r o i t l a r   n a t i j a s i d a  

k c c h i k a d i   va  b u z ila d i:  ijo b iy   e m o t s i o n a l   m u h i t n i n g   y o ‘qligi,  h a d d a n  

ta s h q a r i  s h o v q in - s u r o n li  m u h i t .

N u t q   taqlid as o sid a  riv ojlanadi.  S h u   sababli a y r i m   n u t q i y   k a m c h il ik la r  

(talafTuzning  a n i q   e m a s l ig i,   d u d u q l a n i s h ,   n u t q   t e m p i n i n g   b u zilishi  va 

b o s h q a l a r )   asosida  t a q lid   y ota di.

N u t q   k a m c h ilik la ri  k o ‘p i n c h a   tu rli  xil  p six ik   t r a v m a l a r d a n   y u za g a 

k e la d i  ( q o ‘rquv, y a q in   o d a m i n i   y o 'q o t g a n d a   h a y a j o n l a n i s h ,   o ila dagi  u z o q  

d a v o m   e t a y o tg a n   psixik  t r a v m a l o v c h i   vaziy at  va  h . k .   ).

Bu  n u t q  rivojlanishini  k c c h ik ti ra d i,  a y n iq s a ,  k u c h l i   p s ix ik   t r a v m a la r d a  

b o la la r d a  psixogen  n u tq iy  buzilishlarni keltirib c h i q a r a d i:  m u t i z m ,   nevrotik 

d u d u q l a n i s h .   Bu  n u tq iy  b u z i lis h l a r   M .  Ye.  X v a ts e v   ta s n if i  b o ' y i c h a   shartli 

ra v ish d a   funksional  b u z i lis h g a   kiritiladi.

S h u n i n g d e k ,   n u t q n i n g   f u n k sio n a l  b u z i lis h l a r ig a   q u y i d a g i l a r n i   h a m  

kiritish  m u m k i n :

1.  B ola  o r g a n iz m ig a   z a r a r li  t a ’sir  k o ‘rsatishi  b i l a n   b o g ‘liq  buzilishlar.

2.  U m u m i y ,  j i s m o n i y   za illik ,  c h a l a   tu g 'ilis h   y o k i  t o ‘la  s h a k l l a n m a g a n  

h o m i l a l i k   bilan  s h a r t l a n g a n   y c tis h m a g a n lik .

3.  Ichki org a n la rn in g  tu rli  kasalliklari,  raxit,  m o d d a l a r a l m a s h i n u v i n i n g  

buzilishi.

B olala rda gi  n u tq   b u z i lis h l a r in i  b a h o l a s h d a   k c s k i n   d a v r l a r n i   hisobga 

o ü s h   sh a rtd ir,  qaysiki  b l i n d a   n u t q   ti z i m i n i n g   u  y o k i  b u   t a r k i b i y   q ism in i 

b i r m u n c h a   ja d al  rivojlanishi  q a c h o n   s o d ir   b o ' î a d i ,   n u t q i y   fa o liy a tn in g , 

n e r v   m e x a n iz m i j a r o h a t l a n i s h i n i n g   y u q o r i  d a r a j a d a g i   xavfi  n i m a   b ila n d ir  

b o g ‘liq  r avishda  p a y d o   b o ‘lishini  o 'r g a n i s h   o s o n r o q   k e c h a d i .

N u t q   fun k siy as in in g   r iv o jla n is h id a   3  t a   k c s k in   d a v r   ajra tila d i:

B irin c h i  d a v r   ( h a y o t i n i n g   I  —  2-yili).  Bu  d a v r d a   n u t q n i n g   dastla bki 

u rin ish i  s h a k lla n a d i  va  n u t q i y   rivojlanish  b o s h l a n a d i ,   a l o q a g a   kirishis hga 

as o s  so lin ad i  va  u n i n g   h a r a k a t l a n u v c h i   k u c h i  b i l a n   m u l o q o t g a   eh tiy o j 

p a y d o   b o ‘ladi.  Bu  y o s h d a   p o ‘stloq  n u t q   z o n a l a r i n i n g   b i r m u n c h a   ja d a l 

rivojlanishi  s o d ir   b o ‘la di,  x u s u s a n   B ro k a   z o n a s i.   U n i n g   riv o jla n ish id a

---

b o la  h a y o t i n i n g   1 4 - 1 8   oylnri  keskin   d a v r  hiso b ln n a d i.  Bu  d a v r d a   h a tto k i 

se zilarsiz  t u y u l g a n   n o q u la y   o n iil la r  b o la  n u t q i n i n g  riv ojlanishid a  o ‘z aksini 

k o ‘rsat¡shi  m u m k i n .