M. Y. Ayupova

a
va 
e
tovushlari, 2—3 m ashg‘ulotdan so ‘ng 
о
tovushi, bir haftadan 
so‘ng / va oxirida 
и
tovushi.
Vokal m ashqlari yum shoq tanglayda sezilarsiz h arak atlar yuzaga 
kelganda, unli tovushlarni takrorlagach, 3—■
4-m ashg‘ulotlardan boshlab 
o'tkaziladi.
Tanglay pardasi m utlaqo harakatsiz b o is a yoki uni yon chekkalari 
salgina tebransa, a v a e unlilari bir notada kuylanadi. Bola uchun m e ’yorli 
b o ig a n yuklam ani aniqlash uchun dastlabki m ashg‘ulotlar logopedning 
nazorati ostida bajariladi. O datda, unli tovushlar 2—3 m artadan bir kunda 
12 m arta fortepiano jo ‘rligida kuylanadi.
U nlilarni kuylash quyi notalardan boshlanadi.
Vokal m ash q lard a h a r b ir o ‘quvchi q a t’iy differensial ravishda 
tanlanishi kerak, chunki bu m ashqlar jarayonida ovoz apparati barch a 
b o iim la ri ishtirok etadi va ularni, ayniqsa, q o ‘rqm asdan va toliqm asdan 
ishlashlari katta aham iyatga ega. N .F . Lebedeva va G . Y erm olayevning 
k o ‘r-satishlaricha, bolalarning ovozini m aksimal darajada asrash kerak. 
Buning uchun quyidagi talabalarga rioya qilish kerak:
— faqat yoshiga m os b o ig a n diapazonda kuylash;
— o ‘z yoshiga m os keladigan d iap azo n n in g chegara n o talarin i 
kuylamaslik;
— qisqa kuyli frazalarda kuylash;
— z o ‘riqishsiz va baland b o im a g a n ovozda kuylash.
Bu talablar bola organizm ining anatom ik va fiziologik xususiyatlaridan 
kelib chiqqan holda tanlangan b o iib , bu talablarga rioya qilm aslik ovoz 
funksiyasining buzilishiga olib keladi.
Vokal m ashqlarini tanlashda bolalar ovozining o ‘rtacha diapazoni 
jadvaliga asoslanish kerak (V.G. Yerm olayev va N .F . Lebedeva).
3 — 4 yoshda — mi — sol;
5 — 6 yosh — mi — si;
7 — 10 yosh — re — re;
10 — 14 yosh — mi — re;
Vokal m ashqlarni t o ‘g‘ri olib borish natijasida asta-sekin q o ‘shiq 
kuylash d avom ida u yoki bu tovushd a m anq alan ish b a rta ra f etilsa, 
keyinchalik m anqalanish butunlay qolib ketadi.
134

---

Tovushlar talaffuzini korreksiyalash fonopedik m ashqlar bilan p a ra l­
lel ravishda olib boriladi.
Ovoz hosil kilish apparatida kam chiliklar kuzatilm agan bo lalar b ilan
olib boriladigan m ashg‘ulot unli tovushlarni talaffuz qilishdan boshlanadi. 
A w a l alohida tanlangan unli tovushlar m ashq qilinadi, so‘ngra ularning
birikm asi talaffuz qilinadi. U nli to vushlarni nutqga q o ‘yish quyidagi 
izchilikda am alga oshiriladi: 
a, e, o, u, i.
Bola unli tovushlarni logopeddan so ‘ng, uning fonatsiya holatiga 
ta q lid qilgan h o ld a talaffu z q ilad i. B u n d a bolaga t o ‘g ‘ri va u n in g
im koniyatlariga m os keladigan instruksiyalarni berish kerak. B unday 
m ashg‘ulotlar davom ida bolani og ‘zini k atta ochishiga, til uchini pastki 
tishlar to m o n harakatlantirishga, t o ‘g ‘ri va z o ‘riqishsiz ovoz chiqarishga 
aham iyat berish kerak.
S o g io m ovoz apparatiga ega bolalarni t o ‘g ‘ri ovoz hosil qilishga 
o ‘igatish uchun bir necha m ashg'ulotlar yetarli hisoblanadi. Ovoz tovushini 
”m o ‘rash" imitatsiyasi orqali, y a’ni