|
Nutqning leksik tarkibini tiklash va ekspressiv agramatizmini tugatish.
Ayrim ot Va fe’llarni topishdagi qiyinchiliklar turli m a’naviy aloqalarni
tiklash, harakat yoki predm etning turli belgilarini tasvirlash, so‘zni boshqasi
bilan qiyoslash y o ‘li bilan barham topadi. M asalan, bem o r "pichoq"
o ‘rnida, "bolta", "qaychi", "arra" kabi butunni qismga b o ‘ladigan narsaning
nom ini qo'llashi m um kin. Logoped bu predm etlarning barcha belgilari,
ularning turli qurol vazifalarini, shakl, harakat xarakteri va shu kabilarni
aniqlashtiradi.
Verbal parafaziyalarni tugatish bem orlar bilan predm etlarning turli
belgilarini, ularning o ‘xshashligi va kontrasti, vazifalari, qurol taalluqliligi,
kategorial belgisiga ko ‘ra m uhokam a qilish y o ‘li bilan am alga oshadi.
Logoped gapda tushirib qoldirilgan fe’l va otlarni yozish, fe’lga mos ot
yoki ravishlarni, otga mos sifat va fe’llarni topishni taklif qiladi.
Sensor, akustiko-gnostik afaziya bilan kasallanganlarda nafaqat otlarni,
balki fe’llarni qo'llashda ham qiyinchiliklar kuzatiladi. Shu bilan bo g iiq ,
ham da logoped fe’llar m a’nosini tiklash bo'yicha turli ishlarni taklif etadi/:
yuribdi, yuguryapti, sakrayapti, oshayapti: yeyapti, ovqatlantiryapti|,
yiglayapti: o'tiribdi, yotibdi, turibdi kabi; b em o rlar bilan turli sharoitdft
dam olish variantlarini m uhokam a qiladi; b em o r diqqatini so'zning asosiy
m a’nosiga qaratadi, so'zlarni yanada ishonchli tiklashga boshlaydi.
Bem or hikoyasini ham m avaqt ham bo'laverish yaram aydi, bu uni
ranjitishi, ko'n g lin i qoldirishi, m u lo q o tn i buzib yuborishi m um kin.
Logoped xatolarni yozib oladi va ularni tahlil qilish asosida kerakli so'zlarni
tanlashdagi qiyinchiliklarni tugatish bo 'y ich a m ashqlar tanlaydi.
S ensor afaziyada ekspressiv nutq n i tik lash d a b em orlarning k o 'p
so'zliligi va agram otizm ini, aniqrog'i bayon qilish to'liqsizligi va gapda
so'zlar nomunofiqligini tugatishga alohida e ’tibor beriladi. Logoped bem or
nutqidagi kam chiliklarni tushuntiradi, rasm bo'yich a faqat bitta va qisqa
gap tuzish kerakligiga diqqatini qaratadi. B em orga gap sxemasini beradi,
3 — 5 so'zdan iborat to 'g 'ri gap nam unalarini keltiradi, bem or fikrlarini
yozib oladi, ularning tugallanm aganligini ko'rsatad i, so'zlarni idrok etish
tiklanadi. Keyin turli qofiyadosh so'zlari bo'lg an rasm lar bir guruhga
biriktiriladi va bem orlar so'zning urg'usiz bo'g'inini farqlashga va ajratishga
o'rganadi. S o'zlarni turli kelishiklarda qo 'llay boshlaydilar.
F onem atik eshitishni tiklashdan tashqari kasallar bilan so'zning turli
frazeologik kontekstlardagi m a’no nisbati ustida doim iy ish olib boriladi.
M asalan, logoped rasm larda aks etgan b arch a predm etlarni yog'och,
shisha yoki metall buyum larni, idish, kiyim, poyabzalni va shu kabilarni
tanlashni taklif etadi.
273
Bu kabi so ‘zlarning turli m a’noviy aloqalarini shakllantirish bem orga
m uloqot chog‘ida so ‘z tanlashga yordam beradi, verbal parafaziyalar
sonini kamaytiradi.
Yonbosh zonalar, ikki yoqlam a jarohatlanishdan yuzaga keladigan
akustik agnoziya va akustiko-gnestik afaziya birligida nutqiy buzilishlarni
tugatishda katta qiyinchiliklar kuzatiladi. Afaziyaning bu variantida nutqni
tiklash ichida o'qish, labdan o'qish va qoldiqli eshitib idrok etishga tayanadi,
bular o ‘qilgan harfni, tovushning k o ‘rib idrok etilgan artik ulatsio n
pozitsiyasini qiyoslash, idrok etilgan signalni imititsiyalash imkonini beradi.
"Ichida" o ‘qish nuqsonlarini tugatish, so'zlarni k o ‘p bo r k o ‘chirib
yozish bilan amalga oshadi, bunda so'zning tovush tarkibi optik nazorat
maksimal jalb etilish bilan ichki aytish darajasida o ‘zlashtiriladi.
Ayrim hollarda q o ‘pol akustiko-gnostik afaziya bilan birikkan akustik
agnoziya go‘yo o ‘girilgan akustik nazorat bilan nisbatan saqlangan og‘zaki
va yozm a nutq majburligida kechadi. Bu holda akustik diqqatni tiklashga
to ‘g‘ri keladi, bem or qo'shiq ohangini, so'z abrisini, logoped xirgoyi
qilgan q o ‘shiq m atnini idrok etib topishi lozim bo'ladi.
Bu keyinchalik so'zlarni qo'shiqdan tashqarida idrok etishga o'tish
im konini beradi. Bunda nutqni tushunishni tiklash xususiyatlaridan biri
har bir m ashg'ulotda alm ashinadigan topshiriqlar ketm a-ketligiga rioya
etishdir, bunda muvaffaqiyatlar va m ashqning har bir yangi varianti yozma
ifoda m ustahkam lanadi va o'qituvchi ham da o'quvchi o'rtasidagi muloqot
osonlashadi.
D em ak, nutq tovushlari farqini idrok etish qobiliyatini tiklash so'z
m a’nosi, tovush-harf nisbati, so'znin g artikulatsion tom oniga tayanib
amalga oshiriladi. Shu yo'sinda tovushlarning asosiy jihati m a’no farqlash
xususiyati tiklanadi. Bem or ishlatishdagi o'zgarishlar va, aksincha, otlarni
kam qo'llanishiga e ’tiborni qaratadi.
Ayrim hollarda bem orlar o'zining m agnit tasm aga yozilgan nutqini
eshittirilishini so'rashadi. O datda, bu kabi tinglash chuqur ta ’sirlanishlarga
olib keladi, shu bois faqat o 'z nutqi nuqsonlarini anglam agan bem orlarga
ruxsat berish m um kin.
Afaziyaning boshqa turlaridagi kabi sensor afaziyada ekspressiv nutqni
tiklashning asosiy usullaridan biri yozm a nu tq dan foydalanish sanaladi.
F onem atik eshitishi biroz tiklangan bem orga logoped aw al sodda sujetli
rasm lar bo'yicha ibora va m atnlar tuzishni, keyinchalik uy vazifasi sifatida
rasm lar bo'yicha bir nechta m atn tuzishni tak lif qiladi. Sujetli rasm lar
bilan yozm a ish bem orga kerakli so 'zn i shoshm asdan tanlash, fikrni
sayqallash im konini b eradi. F e ’l, o lm o sh , o tla rn i son va shaxsda
moslashtirishdagi xatolarni tugatish, m atnda tushirib qoldirilgan fleksiya-
larni to'ldirish bilan am alga oshiriladi.
Sensor afaziyada o 'z va begona nutqi ustidan nazoratni shakllantirish
ishi katta aham iyatga ega. Bu m aqsadga logoped (og'zaki va yozma)
274
turli to ‘g ‘ri va buzilgan sodda sintaktik konstruksiyalarni tak lif qiladi.
Buzilishlar m a’naviy bo'lishi va m a ’noviy ham da ovozli paradaksga olib
keladigan bo'lishi m um kin. M asalan, bu sovuq yoz kunida bo'lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
