M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

(Masalan, Zavqiyning mashhur "Ahli
rasta hajvi
 ” 
she ’ri).
Bundan ko‘rinib turibdiki, qolyozm a varaqalar ham o ‘z davrida 
muhim 
axboriy 
ijtimoiy-siyosiy 
funksiyalarni 
ba.jargan. 
Yuqorida 
keltirilgan misollar esa matbuotning dastlabki ko ‘rinishi qolyozm a 
varaqalar shaklida paydo b o ig an , deyish uchun asos b o la oladi. Demak, 
q o lyozm a varaqalar hali tub m a’nodagi matbuot paydo bolgunga qadar 
uning dastlabki turi, ko ‘rinishi sifatida xizmat qilgan.
Jamiyat taraqqiy etish bilan q olyozm a varaqalar (q o id a yozilishi va 
ko‘paytirilishi qiyinligi boisidan) talabga javob bermay qoldi. Fan-
43

---

texnikaning o ‘sishi va bosma dastgohning ixtiro qilinishi tom m a’nodagi 
matbuotning vujudga kelishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Shunday qilib, gazeta matbuotning asosiy turiga aylandi, hamda ijtimoiy 
axborot yetkazishning muhim vositasi sifatida jamiyat hayotidan o ‘z 
munosib o‘rnini oldi. Turgan gapki, jamiyatdagi hukmron sinflar va 
tabaqalar gazetadan o ‘z maqsad va manfaatlari y o iid a foydalana 
boshladilar. M a’lumki, gazeta dastlab jamiyatda yakka hukmdorlar davrida 
vujudga keldi va shu boisdan ulaming ta’sirida ish ko‘rdi.
0 ‘lkamizdagi ilk gazeta - “Turkiston viloyatining gazeti” ham 
Turkistonni bosib olgan podsho Rossiyasining mustamlakachilik siyosatiga 
xizmat qilganligi m aium . Keyinchalik, hokimiyat tepasiga kelgan 
burjuaziya hukmdorligi davrida gazetachilik har taraflama taraqqiy etdi, 
bunga sabab burjuaziya sinfi gazetadan ham iqtisodiy, ham siyosiy 
jihatdan foyda olaboshladi. Y a’ni, bu davrga kelib, gazeta ham bozor 
mahsuloti, foyda keltirish manbaiga aylandi.
Keyinchalik jam iyatda gazetaning roli yanada oshdi. XX asrning 
o ‘rtalarida mafkura maydoniga kirib kelgan kommunistik taiim o t ham o ‘z 
g ‘oyalarini ommaga singdirish uchun gazetadan keng foydalandi. Unga 
qarama-qarshi ravishda erkin dunyo matbuotining ifodasi b o ig an
gazetachilik ham o ‘sdi, taraqqiy etdi. Umuman olganda, matbuotning ilk 
ko iin ish i b o ig a n gazetalar ijtimoiy-siyosiy manfaatlardan tashqari 
umuminsoniy madaniy taraqqiyotga ham muhim hissa qo‘shdi. Gazetalar 
o ‘zbek jumalistikasining paydo b o iish i va shakllanishida eng ilk va 
hammabop turi b o iib yuzaga keldi va shunday b o iib qoldi.
Ammo gazeta insoniyatning ijtimoiy-siyosiy va madaniy-ma’naviy 
ehtiyojlarini qondirish uchun qanchalik xizmat qilmasin jamiyal 
taraqqiyoti yana bir matbuot turiga ehtiyoj sezdi, natijada yana yangi bii 
matbuot turi dunyoga keldi, u-“jurnal” deb nom oldi. Bu so‘z fransuzcht 
“Journal”- “kundalik” degan m a’noni bildirsa-da, aslida har kuni emas ■
ko'proq muddatda - bir oyda bir marta chiqib turadigan matbuot turigz 
aytiladigan b o id i. X o‘sh jurnalning kelib chiqishiga sabab nima, uning 
jurnalistika tasnifidagi o rni qanday? Jumal gazetadan farqli ravishde 
jam iyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy hayotining ichki 
chuqur qatlamlarini o ‘zida aks ettiruvchi matbuot nashridir. Insoniya
44

---

jamiyatining taraqqiyoti, inson aql-tafakkurining rivojlanishi natijasida ana 
shunday matbuot turiga ehtiyoj sezildi. Shu bilan birgalikda mavjud 
sinflar, tabaqalar o ‘zlarining chuqur ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, huquqiy, 
m a’naviy-estetik 
qarashlarini 
ishlab 
chiqish 
zaruratini 
sezdilar. 
Gazetalarning imkoniyatlari esa bunga y o l bermadi, shu boisdan jum al 
kelib chiqdi. Birinchidan jum al Yevropada dunyoga keldi, bu - 1655-yilda 
Parijda nashr etilgan “Journal de Savans” (“Olimlar jurnali”) b o iib , unda 
adabiyot, falsafa va tibbiy fanlarga doir kitoblarga sharhlar bosilar edi. 
Xuddi shu davrda Angliyada falsafaga bagishlangan ilmiy jurnal nashr 
etildi. Rossiyada birinchi jurnal 1752-yilda “Vedomosti” gazetasiga ilmiy 
ilova sifatida chiqariladi. Turkistonda chiqqan birinchi jurnal 1913-yilda 
nashr etilgan “Oyina” bo‘ldi.
Shunday qilib, jum al ham matbuot tasnifida mustahkam o ‘rin oldi va 
insoniyat tafakkurini o ‘stirishda, jamiyatda ilm-fan, madaniyat va 
ma’rifatning taraqqiy etishida, adabiyot va san’atning rivojida muhim rol 
o ‘ynadi.
Jamiyatdagi mavjud sinflar, tabaqalar, guruhlar jumallardan o‘z 
maqsad va manfaatlari y o lid a , ichki qarash va g‘oyalarini ishlab chiqish 
hamda ommaga yetkazish uchun foydalandilar. Masalan, g ‘oyaviy yakka 
hokimlik tarafdorlari jurnalni o ‘z qarashlarini keng yoyish uchun vosita 
deb bilsalar, jahondagi ilg‘or fikr va qarashlarga tayanuvchi kuchlar jurnal 
orqali umuminsoniy, taraqqiyparvar g ‘oyalami ommaga yetkazadilar.
X IX
asming oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda faoliyat 
ko‘rsatgan jadid m a’rifatparvarlari o ‘z jumallari orqali taraqqiyparvarlik, 
milliy ozodlik tushunchalarini omma ongiga singdirdilar. Jumal vaqtli 
matbuotning asosiy turlaridan biri sifatida insoniyat m a’naviy hayotidan 
mustahkam o ‘rin oldi.
Matbuotning jam iyat hayotidagi ahamiyati shu qadar kattaki, insoniyat 
kashf etgan har bir yangilik, har bir imkoniyat matbuot uchun qoilaniladi, 
ya’ni ommaga axborot tarqatishning har qanday usuli - u xoh bosma so;z, 
xoh og‘zaki b o lsin matbuot sifatida foydalanish mumkinmi - y o ‘qmi sinab 
ko‘riladi. Shunga binoan, X IX asming oxiri va XX asming boshlarida 
jumalistikaning mavjud tasnifiga uning butunlay yangi turi - radio kirib 
keldi. Radio so‘zi, yunoncha “radio”- nur taratish degan ma’noni bildiradi.
45

---

Radio matbuotining o ‘ziga xos elektron texnikaga asoslangan alohida 
bir turidir. Radio - tub ma’noda matbuot emas, ya’ni so‘zni bosma usuli 
bilan ko ‘paytirish emas, balki “og‘zaki”, elektron texnika yordamida 
ko‘paytirish, uzoq masofaga, keng hududga tarqatish orqali ish ko ‘radi. 
Radioning ana shu xususiyati, y a ’ni matbuot tasnifiga bevosita 
siginaganlig] boisdan u qo‘shilgandan so'ng, bu tasnif - ommaviy axborot 
vositalari deb yuritila boshlandi. Ammo radio ham o ‘z mohiyati bilan 
jurnalistikaning bir turi hisoblanadi, jurnalistika qoidalari asosida ish 
ko‘radi. 0 ‘zbekistonda birinchi radio eshittirish 1927-yil 11 - fevralda 
efirga chiqarildi. Shunday qilib, radio ommaviy axborot vositalari tizimini 
boshlab berdi va jurnalistika tasnifida ham insoniyatning madaniy - 
m a’naviy hayotida mustahkam o ‘rin oldi. Radio ijtimoiy axborot 
tarqatishmng eng qulay, tezkor va o'ziga xos vositasi sifatida insoniyatga 
katta xizmat qilib kelmoqda.
Matbuot doimo jamiyat bilan birgalikda taraqqiy etadi, takomil topadi.
XX asming o ‘rtalarig'a kelib, jurnalistika tasnifida katta bir yangilik, sifat 
o ‘zganshi yuz berdi - televideniye ixtiro qilindi. Bu buyuk kashfiyotning 
dunyoga kelishida turli mamlakatlardagi ko‘pgina olimlar, mutaxassislar 
bilan 
bir 
qatorda 
toshkentlik 
tadqiqotchilar 
B.Grabovskiy 
va 
V.Belyanskiylar ham o ‘z hissalarini qo‘shdilar. Televideniye - uzoqdan 
ko‘rish degan m a’noni bildiradi. Televideniye radiodan farqli ravishda 
faqat ovoznigina emas - bir vaqtning o czida tasvirni ham ko'paytirib, uzoq 
masofa va keng hududga yoyish imkoniyatini beradi. Televideniye paydo 
bo ‘lishi bilan ijtimoiy hayotni gazeta va jumaldagi kabi so‘z orqali 
tasvirlash, radiodagi kabi ovoz orqali ifodalash emas, balki bevosita 
k o isa tish imkoniyati tugildi.
Bu esa televideniyening matbuot turlari orasidagi rolini yuqori 
ko ‘tardi. Televideniye o ‘z faoliyatida ijtimoiy axborot berish, voqea va 
hodisalarni bevosita ko'rsatish jarayonida kino, teatr, musiqa va boshqa 
san’atlar vositasidan ham keng foydalana olishi unmg ommaviyligi, 
jozibasining oshishiga sabab bo ‘ldi. Televideniye tub m a’noda matbuot 
boimasa~da (ya’ni so‘zni bosma usuli bilan ko‘paytirish asosida ish olib 
bormasa-da) matbuotning elektron texnikaga asoslangan turi b o iib , u ham 
ijtimoiy axborot y ig is h va tarqatishning qonun-qoidalariga amal qiladi. U
46

---

insoniyat m a’naviy dunyosini yanada boyitdi, sermazmun qildi, kino, teatr 
va san’atning boshqa qator turlarining rivojlanishida muhim ahamiyatga 
ega bo‘ldi. Jamiyatdagi hukmron tabaqalar, guruhlar televideniyedan o ‘z 
g ‘oyaviy manfaatlari y o ‘lida keng foydalana boshladilar. K o‘rinishi, 
ommaga ta’sir qilish vositalari, imkoniyatlari turli xil bo‘lgan bu to ‘rt 
turdan iborat ommaviy axborot vos italari ni birlashtirib turuvchi narsa -
ularning ijtimoiy axborot y ig is h va tarqatish bilan shug'ullanishi va o ‘z 
faoliyatlarida matbuotning ichki, obyektiv qonun-qoidalari bilan ish 
ko ‘rishidir.
Ommaviy axborot vositalari tasnifiga uning yuqoridagi tb ‘rt 
k o ‘rinishidan tashqari axborot agentliklari ham kiradi. Axborot agentliklari 
matbuotning bevosita turi, k o ‘rinishi bo ‘lmasa-da, ommaviy axborot 
tasnifida o ‘ziga xos o ‘rin egallaydilar va matbuot turlari orqali namoyon 
bo‘ladilar, axborot agentliklari ommaviy axborot vositalari uchun axborot 
yetkazib beruvchi alohida bir kanal, muassasa hisoblanadi.
Ommaviy axborot vositalar tasnifida kitob va kitob nashriyotlari hath 
alohida o ‘rin tutadi. Kitob aslida vaqtli matbuot turi emas, ammo k o ‘p 
jihatdan vaqtli matbuotga yaqin turadi. Kitob ham matbuot turlari singari 
ijtimoiy hayotni o ‘zida aks ettiradi va insoniyat m a’naviy hayotida juda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Y a’ni, kitobda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy hayoti, inson aql - tafakkurining barcha 
qirralari aks etadi. Shu bilan birgalikda kitobda matbuotga xos boigan 
xususiyatlar ham mavjud. Shu boisdan kitob nashriyotlari matbuot tasnifini 
to ld irib turadi.
XX 
asming boshlariga kelib ommaviy axborot vositalari yana bir 
ko‘rinish, elektron texnikaga asoslangan alohida bir tur bilan boyidi. Bu 
insoniyatning ajoyib m o‘jizaviy ixtirosi b o ig a n elektron mashinalar- 
kompyuterlarning xalqaro tarm ogi- Internetdir. Dastlab elaktron-hisoblash 
mashinalari sifatida ixtiro etilgan kompyuter apparati tarmoqlaridan 
keyinchalik ijtimoiy axborot tarqatish borasida ham foydalanish boshlandi. 
Internet orqali ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, adabiy-badiiy, san’at, sport va 
boshqa sohalarga doir turli xabarlami yetkazish amalga oshirila boshlandi. 
Shuningdek, kompyuterlar tarm o g i orqali faqat matn - xabarlarinigina 
emas, turli suratlar, musiqa asarlarini tarqatish ham mumkin bolganligi
47

---

Internetning ahamiyatini yanada oshiradi. Internet- hudud bilmas masofa 
va kengliklar osha axborot va turli m aium otlar tarqatib ommaviy axborot 
vositalari tasnifida o ‘ziga xos, oldmgi o ‘rinlardan birini egalladi va u 
tobora kengayib, taraqqiy etib bormoqda.
0 ‘z mustaqilligiga erishgan 0 ‘zbekistonda jurnalistikaning yuqorida 
qayd 
etib 
o iilg an
barcha 
koiinishlari 
mavjud. 
Respublikamiz 
gazetachilik, jurnalchilikning keng tarm og‘iga ega, o'zbek radiosi va 
televideniyesi ham tobora taraqqiy topib bormoqda.
Respublikamizda faoliyat k o‘rsatayotgan to ‘rt axborot agentligi va 
kitob nashriyotlari ham ommaviy axborot vositalari tasnifini to ‘ldirib 
turibdi. Bularga yana Internet tarm ogining qo‘shilishi respublikamiz 
ommaviy axborot vositalarini yanada kengayishiga sabab b o id i. Bularning 
barchasi dunyodagi kabi mamlakatimizda ham ommaviy axborot 
vositalarining misli koiilm agan darajaga kelishiga imkon yaratdi. 
Mamlakatimizda 
juda 
ulkan 
ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlar 
amalga 
oshirilayotgan hozirgi davrda ommaviy axborot vositalarining roli tobora 
oshib, ijtimoiy hayotda o ‘ziga xos “to itin chi hokimiyat” mavqeini egallab 
bormoqda. Respublikamiz hukumati tomonidan qabul qilingan va keng 
qoilanilayotgan “Ommaviy axborot vositalari to‘g ‘risida”gi “yangi 
tahriri” va boshqa muhim qonunlar ommaviy axborot vositalarining 
faoliyatini yanada yaxshilash uchun asos b o iib xizmat qilmoqda.