M u n d a r I j a

5-rasm. Turistlarning oqimining dinamikasi. 
3.2. Investitsion resurslarga talabni modellashtirish
Investitsion dasturlarning shakllanishiga intellektual dialogli yondashuv ishlab 
chikarishning, tahlil qilishning va qarorlar qabul qilishning respublika iqtisodiyoti va 

---

43 
uning tarmoqlari rivoji uchun investitsion dasturlar (ID) variantlari yaratishdagi 
maxsus tuzilayotgan axborotlar texnologiyasi sifatida qaraladi.
ID yaratish doirasida bajaraladigan vazifalar majmui, odatda etarli darajada 
me‘yorlashtirilmagan o‘zaro bog‘liq kichik vazifalardan iborat bo‘ladi, IDni tizim 
sifatida tashxis qilish va boshqarishda esa bir qarashda bir —biridan tubdan farq 
qiluvchi ID shakllanishida ishtirok etayotgan a‘zolarning axborot faoliyati, 
matematik modellar va dasturiy vositalarning bitta, ajralmas butunlikka biriktirishga 
to‘g‘ri keladi.
Bunday vazifani quyish va amalga oshirish yuqorida ta‘kidlab o‘tilgan 
jarayonlarning birligini ta‘minlovchi intellektual dialogli tizimlar yaratish yo‘li bilan 
bajarilishi mumkin bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan omillar bilan birga investitsion jarayonni 
shakllantirish va tashkil etish qayta ishlashning ekstensiv yo‘lidan nisbatan intensiv 
yo‘liga o‘tilayotgan hozirgi sharoitda, shu muammo o‘ta dolzarb bo‘lib turganda, 
albatta printsipial jihatdan yangicha yo‘llar bilan hal etilmog‘i lozim.
Investitsion dasturlar yaratilishi jarayonlarining ketma — ketligini quyidagi 
ko‘rinishda aks ettirish mumkin bo‘ladi:
1. 1- blokda mamlakat iqtisodiyotining u yoki bu tarmog‘i mahsulotiga bo‘lgan 
ehtiyoj aniqlanadi. Formal algoritm vektor ko‘rinishda berilishi mumkin
V = V
i j
( t ) , i = l , n ; j = 1 , m 
(1) 
Bu erda: V
i j
( t ) j — tarmoqdagi i — mahsulotga bo‘lgan iktisodiyotning 
ehtiyoji, V
1
(t) davlat buyurtmasi va V
2
(t) shartnomaviy extiyojdan kelib chikadi, 
ya‘ni: 
1. Talab buyicha
V(t) = v
1
(t) + v
2
(t)
2. Normativ buyicha 
4
*
V(t) q N X.,
bu erda: N — hajmning me‘yoriy birligi,
X- tur
3. Inertsion
V(t) = f(V
ij
)

---

44 
KV 
=
VF(t, VCF),,
bu erda F - tugallanmagan qurilish o‘usishining yil davomida
kiritiladigan fondllrga nisbati;
t — boshka kapital qo‘yilmalar ulushi;
X — ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi;
VCF — chiqarib tashlanayotgan fonddarning qoldik qiymati.
Makroiqtisodiy darajada kapital qo‘yilmalarning asosiy fondlar ishga 
tushirilishi bilan bog‘liqligi korrelyatsion - regressiyali modellar qurish orqali amalga 
oshiriladi, bunda (1) ni quyidagicha aks ettirish mumkin bo‘ladi
VF = а + a KY 
(4) 
bunda Y - kapital qo‘yilmaning lagi; 
a — regressnoy tenglama parametrlari.
Tabiiyki, bu yondashuv mukammallikdan yiroq, chunki u tashxis davriga 
barcha kamchiliklarni ham olib o‘tadi, bundan kelib chiqqan holda tarmoq va xalq 
xo‘jaligi miqyosida talabni o‘lchashning mumkin bo‘lgan yo‘llaridan biri 
me‘yorlashtirilgan jarayonlarni funktsiya ko‘rinishida ishlab chiqish mumkinki, bu 
funktsiya investitsiya hajmlarini ishlab chiqarish doirasiga bog‘laydi va quyidagi 
ko‘rinishidagi fondlar kiritilishini ta‘minlaydi. 
VF= f (KV, KV, KV, ...) 
(5) 
Bu talablarni shakllantirishning kuplab variantlari mavjud bulib, ulardan biri 
ma‘lum t davrda kiritilayotgan fondlar xajmi va kapital kuyilmalar kattaligi orasidagi 
tugri proportsional bokliklik borligini nazarda tutadi.
F = aRV 
(6) 
bu erda a — kapital qaytishining koeffitsienti.
Bunday holatlarda ko‘pincha VF o‘rniga x mahsulot o‘sishi yoki asosiy fondlar 
kiritilishining koeffitsientlari qo‘llaniladi, ammo shuni ta‘kidlash joizki, bunda 
kapital qo‘yilmalar hisobi muammosi, tugallanmagan qurilish hajmi muammosi, 
asosiy fondlar kiritilish turlari orasidagi notekislik muammolari kelib chiqadiki, ular 
esa jarayonni ancha murakkablashtiradi.

---

45 
2. 
2-blokda 
j-tarmoqdagi 
i-mahsulotga 
bo‘lgan 
talabni 
qondirish uchun mavjud kuchlarni hisoblash amalga oshiriladi
W = W(t) 
3. 3- 
blokda 
i-mahsulotni 
ishlab 
chiqarish 
uchun 
zarur 
kuchlar 
hisoblanadi
W=f(W(t0 -V(t)) 
4. 
4-blokda 
j-mahsulotni 
ishlab 
chiqarish 
uchun 
zarur 
kuchlarning o‘sishi (W) aniqlanadi.
5. 5-blokda 
kuchlar 
farqini 
qoplash 
uchun 
ketadigan 
kapital 
qo‘yilmalar hajmi aniqlanadi.
K = f(W, j ), 
bu erda j-tarmoqdagi alohida olingan kapital qo‘yilmalar;
6. 
6-blokda 
ehtiyojni 
qondirish 
uchun 
ajratish 
mumkin 
bo‘lgan kapital qo‘yilmalar aniklanadi.
К <=К 
Agar ajratish imkoniyati bor bo‘lsa 8- blokka, agar yo‘q bo‘lsa 7-blokka o‘tiladi.
7. 
7-blokda kondirishning imkoniyati bo‘lmaganligi tufayli dasturni 
korrektirovka qilish amalga oshiriladi
V(t) = V- V
1
bunda V =f (к) 
8. 8-blokda daromadga mo‘ljallangan ishlab chiqarish dasturi shakllantiriladi.
X< = V
СX ——
> 
max 
9. 9-blokda ishlab chiqarilayotgan i-mahsulotning korxonalar bo‘yicha 
taqsimlanishi amalga oshiriladi. 
K q=f (X, V ), K = K. 
10. 10-blokda СMRning ehtiyoj hajmlari hisoblanadi 
R = R
p
, 

---

46 
bunda R- СMR normativi;
Turizm infrastrukturasining hayotiy zarur ob‘ektlaridan biri - xizmat ko‘rsatish 
ob‘ektlari, bunga misol qilib mehmonxonalar, ovqatlanish shahobchalari, do‘konlar, 
sartaroshxonalar hamda uning me‘yor darajasida faoliyat ko‘rsatish uchun zarur 
transport resurslarga ega bo‘lgan barcha shaharlarni keltirish mumkin. Bu ob‘ektlarni 
ahamiyatiga ko‘ra ma‘lum guruhlarga ajratish mumkin bo‘ladi, masalan birinchi 
guruhga mehmonxonalar, transport, ovqatlanish, savdo ob‘ektlari, ikkinchi guruhga 
esa shahar kommunal xo‘jaligining turli ob‘ektlarini kiritish mumkin bo‘ladi.
Tabiiy tarzda shuni faraz qilish mumkinki, garchand har bir ob‘ekt o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramasdan ularning hammasi shunday ma‘lum 
umumiylikka ham egaki, uning yordamida ularni realizatsiya qilishning umumiy 
algoritmini yaratish mumkin bo‘ladi.
Shuni hisobga olgan holda bitiruv malakaviy ishda birinchi guruh ob‘ektlari 
ko‘rib chiqiladi. Bu ob‘ektlar xizmat ko‘rsatishning ma‘lum sinflariga ajratilib, har 
bir sinfda xizmat ko‘rsatish turlari ajratiladi. Faraz qilamizki q sinflar va ularning har 
birida m
n
xizmat ko‘rsatish tiplari mavjud (n = l,2,...,q). Bu guruh ob‘ektlari 
turistlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liqligi tufayli, ularning holati asosan xizmat 
ko‘rsatish tiplaridagi joylar soni bilan belgilanadi. Ba‘zi ob‘ektlar uchun bu 
ko‘rsatkichlarga xizmat ko‘rsatish vaqti yoki ob‘ektlarning qancha turistlarga xizmat 
ko‘rsatish qobiliyati qo‘shiladi.
Agar joylar sonini t moment vaqtida p sinf va k
P(G
tipdagi xizmat ko‘rsatish 
uchun quyidagicha belgilab olsak
R n , r
( n )
( t ) ( n = l , 2 , . . . q , K
n
,
r
- K
n
,
r
r = l , 2 , ...,m
n
) 
hamda unda xizmat ko‘rsatish tizimchasi holatining o‘zgarishi uch omil ta‘siri ostida 
sodir bo‘lishligini hisobga olib, ulardan birinchisi berilgan p sinf ichida bir tipdagi 
ob‘ektlar boshqa tipga o‘tishini tasvirlab beradi, bunda sinf ichidagi o‘tishlarni (m
n
Xm
n
) o‘lchamdagi matritsa ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin:
H
( n ) =
[ h
( n )
S l ] , S l = k
m
, l , . . k
m n
,
bu erda matritsa elementlari ma‘lum tipdagi xizmat ko‘rsatish joylari holatini, ya‘ni 1 
tipdagi qaysi kism S tipga o‘tishini tavsiflaydi.

---

47 
Bu holatning o‘zgarishi shu berilgan sinf va tipdagi xizmat ko‘rsatish 
joylaridan foydalanuvchi turistlar oqimi o‘zgarishi ta‘siri ostida sodir bo‘ladi. Bu 
ta‘sirlar ostida ob‘ektlardan birining soni ko‘payib borishi lozim bo‘lsa, 
boshqalariniki esa aksincha, kamayib borishi kutiladi. Buni hisobga olgan holda N M 
matritsa elementlarining turistlar okimiga bog‘liqligini quydagicha tasavvur 
etishimiz mumkin: 
D
( n )
(t)={dn,r
( n )
(t),r-l,...m
n
, 
ya‘ni
g
bu oqim k
P(G
tipidagi p sinfi xizmat ko‘rsatish joylariga kelib tushadi. 
Xizmat ko‘rsatish tizimchasi holatini o‘zgarishini keltirib chiqaruvchi boshqa 
ikki omil eski ob‘ektlarning buzilishi va yangi ob‘ektlarning qurilishi bilan 
bog‘langan. 
p sinfdagi eski ob‘ektlarning buzilishini quyidagi matritsa bilan tavsiflash 
mumkin: 
V
(n)
=diag v
(n,
ss 
S= k
pL
..................... k
p
,
tp
Bu matritsa elementlari s tipdagi eskirgan ob‘ektlar qismini aniqlaydi. Bu 
jarayonda vaqt asosiy omil hisoblanadi, shuning uchun Vf
n
) matritsaning v'
n
)
ss
elementlari vaqtga bog‘liq bo‘lib qoladi, ya‘ni 
V
(n)
(t)= t v
( n )
s s
( t ) ]
Va nihoyat, p sinfidagi va K
pg
tipidagi yangi xizmat ko‘rsatish joylari sonini 
(miqdorini) N
inr
orqali belgilaymiz. Olaylik, xizmat ko‘rsatish ob‘ektlaridagi barcha 
o‘zgarishlar At intervallar orqali diskret vaqt momentlarida sodir bo‘ladi. Bu esa, 
shuni ko‘rsatadiki, agar t vaqt oralig‘ida - At n sinfida xizmat ko‘rsatish joylari 
R
(n)
(t-At)={R
in
y
n)
(t-At),..., R
in
, 
mn
(n