М у н д а р и ж а I боб. Металларнинг кристалл тузилиши ва кристалланиш поцесси

Металл ва қотишмаларнинг суюқланишида улар ҳажмининг ўзгариш коэффициенти. Бу коэффициент қуйиш ишида катта аҳамиятга эга. Металл суюқланиш температурасигача қиздирилганда у суюқланади, бунда унинг ҳажми бирданига ўзгаради (27- расм). Суюқланиш вақтида металл ҳажмининг ўзгаришини ∆ V билан, металлнинг суюқланишдан олдингн хажмини V билан белгилайлик. ∆ V нинг V га нисбати cyюқланиш вақтида металл ҳажмининг ўзгариш коэффициенти τ деб аталади ва γ билан белгиланади:

γ = . (4)

Бу нисбатни % билан ифодаласак, қуйидагича бўлади:

γ = . 100% (4а)

Металл ёки қотишма қаттиқ ҳолатдан суюқ холатга ўтишида унинг ҳажми кенгайса,γ нинг қиймати мусбат, агар торайса, γ нинг қиймати манфий бўлади.

Металл ва қотишмаларнинг солиштирма иссиқлик сиғими. 1 кг металлни 1°С иситиш учун зарур бўлган иссиқлик миқдори шу металлнинг солиштирма исақлик сиғими деб аталади ва С сарфи билан белгиланади. Иссиқлик сиғими кж/кг град (4^-1 кал/г -град) билан ўлчанади. Металл ва қотишмалар иссиқлик сиғимининг қиймати уларни термик ишлаш, болғалаш, штамплаш ва прокатлаш учун қиздиришда сарф этиладиган иссиқлик миқдорини ҳисоблашда эътиборга олинади. Шуни назарда тутиш керакки, солиштирма иссиқлик сиғимининг ўзгариши натижасида пўлат буюмни ҳар хил температураларда маълум градус қиздириш учун сарф қилинадиган иссиқлик миқдори бир хил бўлмайди, масалан, юқори температуралар оралиғида қиздириш учун паст температуралар оралиғида қиздиришдагига қараганда тахминан бир ярим баравар ортиқ иссиқлик сарф қилинади.

27- расм. Суюқланиш вақтида металл ҳажмининг температурага қараб ўзгаришини кўрсатувчи график.
Металл ва қотишмаларнинг солиштирма иссиқ ўтказувчанлиги. Металлнинг бир-биридан 1 см оралиқда турган ва хар бирининг юзи 1 см² дан бўлган иккита майдонча орасида 1 сек давомида ўтказадиган иссиқлик миқдори шу металлнинг солиштирма иссиқ ўтказувчанлиги дейилади ва 𝜆 билан белгиланади. Солиштирма иссиқ ўтказуванлик вт/м, град ( kal /cm *cek-град) билан ўлчанади.
Металларнинг иссик, ўтказувчанлиги температура кўтарилган сари пасаяди:

𝜆₁=𝜆₀ (1+α t ), (5)

бу ерда 𝜆₁ — металлнинг t °С даги иссиқ ўтказувчанлиги;
𝜆₀ — шу металлнинг нормал температурадаги иссиқ ўтказувчанлиги;