М у н д а р и ж а I боб. Металларнинг кристалл тузилиши ва кристалланиш поцесси

§ 6-§ . ТОБЛАШДА ВУЖУДГА КЕЛАДИГАН ИЧКИ
КУЧЛАНИШЛАР
Тоблашда вужудга келадиган ички'кучланишлар уч хил бўлади.Булардан бири термик кучланиш намунанинг собитилган учидан лар, иккинчиси структура кучланиш иккинчи учига томон оралиги, мм лари, учинчиси эса панжара ичра кучланишлардир. Термик кучланишлар пўлат кесимининг айрим зоналари ва деталнинг хар хил қисмлари орасида вужудга келади.
Детални термик ишлашда унинг кесимидаги айрим зоналар ва хар хил қисмлари орасида температуралар фарқи қанчалик катта бўлса, термик
кучланишлар қиймат хам шунчалик катта бўлади. Температуралар фарқи зса совитиш тезлигига, деталнинг нотекис совишига, унинг ўлчамига ва бошқаларга борлицдир.
Структура кучланишлари пўлатнинг доналари ичида ёки ёнма-ён турган доналар орасида вужудга келади. Хар хил фазаларнинг кенгайищ коэффициентлари хар хил бўлганлиги ёки янги фазалар хосил бўлиши натижасида фазалар орасида хам структура кучланишлари хосил бўлади. Структура кучланишлари детални совитиш тезлигига, деталнинг ўлчамига ва шу кабиларга боғлиқ бўлмайди.
Термик кучланишлар биринчи тур кучланишлар деб, структура кучланишлари эса иккинчи тур кучланишлар деб аталади. Панжара ичра кучланишлар кристалл панжаранинг бир неча элементар катакчаларй хажми ичида вужудга келади ва учинчи тур кучланишлар деб аталади. Каттиқ эритмада бегона атом хам бўлса, бу атом ўз атрофида кристалл панжарани ўзгартиради кристалл панжаранинг бу ўзгариши панжара ичра кучланишларга мисол була олади.
Юқорида баён этилган кучланишлар ичида термик кучланишларнинг таъсири айниқса катта. Термик кучланишлар ташқи факторларгагина боғлиқ бўлиб қолмай, балки пўлатнинг хоссаларига хам боғлиқдир. Агар пўлатнинг плаетиклиги паст бўлса, бундай Пўлатни совуқлайин босим билан ишлаш (пластик деформациялаш) орқали ундаги термик кучланишларни пасайтириб бўлмайди. Агар термик кучланишлар пўлатнинг мустахкамлик чегарасидан ортиб кетса, ўз -ўзидан маълумки, бундай пўлатда дарзлар хосил бўлади.
Энди,, термик кучланишларнинг қандай келиб чиқиши билан танишиб ўта-йлик.
Маълум шакл ва улчамдаги деталь Ас₁ ёки Ас₃ критик нуқтадан юқори температурагача (масалан, тоблаш температурасигача)қиздирилиб сўнгра совитувчи мухитга туширилса, деталнинг сиртқи қатламлари ички қатламларидан олдин тораяди, чунки сиртқи қатламлари ички қатламларидан кўра тезроқ совийди. Бинобарин, деталнинг ички қатламлари сиртқи қатламларини кенгайтирйшга, яънй уларда чўзилиш кучланишлари хосил қилишга интилади, сиртқи қатламлари эса, ўз
навбатида, ички қатламларини сицишга, яъни уларда сщилиш кучланишлари хосил қилишга интилади. Аммо деталь совиган сари унинг ички қатламлари хам қисқара боради, бу қисхаришга эса. ташци қатламлари харшилик курсатади, демак, энди ички цатламларда чўз илиш кучланиши, сиртқи қатламларда эса сиқилиш кучланиши вужудга келади. Бу кучланишлар деталь батамом совиб бўлгандан кейин хам ўз ининг маълум қийматини сақлаб қолади. Киздирилган детални совитиш вақтида вужудга келган ва деталь совиб бўлгандан кейин хам сақланиб қоладиган кучланишлар қолдиқ кучланишлар деб аталади.
Пўлатда структура кучланишлари мартенсит хосил бўлиши да айниқса осон вужудга келиши мумкин, чунки мартенситнинг солиштирма хажми бошқа хамма структураларнинг солиштирма хажмидан каттадир. Демак, тобланган пўлат структураси хамма вақт кучланган холатда бўлади, бу кучланишни камайтириш учун эса пўлат бушатилиши керак.