M tojiyev, I. Nigmatov

T/r
Surilmaning surilishi
Surilmaning surilish tezligi
1.
Sekin
Oyiga (1 metr)
2.
Tez
Kuniga (1 metr)
3.
Halokatli
Sekundiga(l m etrdanko‘p)
S urilm a hajm iga k o ‘ra y er k o ‘chkisining 
tavsiftanishi quyidagicha:
T/r
Yer k o ‘chkisi turi
Surilmaning hajmi, m3
1.
Kichik
10 gacha
2.
0 ‘rtacha
11-100
3.
Yirik
101-1000
4.
Juda yirik
1000 dan ortiq
S urilm a miqyosiga ko ‘ra yer k o ‘chkisining 
tavsiflanishi quyidagicha:
T/r
Yer surilishi turi
Surilma m assa yuzasi, GA
1.
Kichik
5 -5 0
2.
0 ‘rtacha
5 0 -1 0 0
3.
Yirik
100-20
4.
luda yirik
200-400
120

---

Yer surilishi oqibatida inshootlar, yo‘llar bir necha yuz metrga va hatto 
kilometrga surib tashlanadi. Katta-katta ekin maydonlari foydalanishga 
butunlay yaroqsiz holga keladi. Butun qishloqlar, shaharlar vayronaga 
aylanadi. Minglab kishilar boshpanasiz qoladi va halokatga uchraydi.
Shuning uchun yer surilishi ofatining vujudga kelish qonuniyatlarini, 
ulaming dinaraikasini o ‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki yer surilish 
hududlarida, qurilidh ishlarini olib borishda, iqtisodiyot obyektlarini va 
insonlar hayotini saqlab qolishda ular muhim omillar hisoblanadi.
Amerikalik mutaxassis FJeynsning m a’lumotlariga ko‘ra AQSHda 
yer ko‘chkilari kuchli yog‘ingarchiliklar va cho‘kish natijasida kuzatilib, 
1925-1971-yillar mobaynida 75 mlrd. dollar zarar ko‘rilgan. Bu esa yiliga 
1,63 mlrd. dollarga to‘g ‘ri keladi.
Yer surilishining yuzaga kelishiga quyidagi omillar sabab bo‘ladi:
- tog‘ yonbag‘ri etaklari tabiiy holatining oqar suvlar, suv omborlari 
ta’sirida buzilishi, hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari;
- qiya sathlarda tarqalgan tog‘ jinslarining xossa va xususiyatlari, 
mustahkamlik darajasining o‘zgarishi, sug‘orish ishlari, qor-yomg‘ir 
suvlari ta’sirida namligining oshishi;
- tog‘ jinslariga yer osti suvlari (gidrodinamik) va yer ustki suvlari 
(gidrostatik) bosimining ta’siri;
- tog‘ jinsining zichligini va mustahkamligining burg‘ilash hamda 
kavlash ishlari natijasida buzilishi;
- tektonik seysmik kuchlar ta ’siri .