M tojiyev, I. Nigmatov

1.2. Hayot faoliyati xavfsizligining asosiy tushunchalari
va ularning mazmuni
X avf - hayot faoliyati xavfsizligining markaziy tushunchasi bo‘lib, 
u hodisa, jarayon, obyekt, kuchli ta’sir etuvchi va boshqa om illarning 
inson so g iig ig a , um riga qay darajada zarar keJtirishini anglatadi. 
Masalan, yong‘in, ishlab chiqarish avariyasi, epidem iologik holat, 
zaharli m oddalarning tashqi m uhitga tarqalishi, ishlab chiqarishda 
sanitar-gigiyenik k o ’rsatkichlam ing o ‘zgarishi, tabiiy, texnogen ekologik 
favqulodda vaziyatlar va h.k.
X a v flam in g xu su siy atlarin i x arak terlo v ch i b elg ilar soni tu rli 
x ild a b o ii s h i m um kin. B a ’zi bir x av fla rd a bu k o ‘rsa tk ich la r k o ‘p 
sonda, b a ’zi b irla rid a k ich ik son da b o ia d i. Ya’ni h ar qanday 
x av fla rn i stan d art aniq k o ‘rsa tk ic h la r bilan va u larn in g aniq soni 
bilan x arak terlab b o ‘lm aydi.
B a ’zi bir xavflarni xarakterlovchi belgilar 5 -6 ta sonda b o isa , 
boshqalarida undan kam yoki ko‘p b o iish i mumkin. M asalan: yer 
silkinishi xavfida 9 ta xarakterlovchi belgilarni keltiramiz:
- tuproq zarrachalari tebranm a harakatining ortishi;
- hayvonot dunyosining bezovtalanishi ;
- yer ostki suvlarining yerga yaqinlashishi;
- yer ostki suvlari tarkibida radon m oddasining ortishi;
- yerda yoriqlam ing paydo b o iish i;
- buloqlarning paydo b o iish i;
12

---

- atro f m uhitga begona gazlarning tarqalishi;
- tuproq zarrachalarining deformatsiyalanishi;
~ tuproq zarrachalari elektr qarshiligining o ‘zgarishi va hokazo.
Yer k o ‘chki xavfi um uman boshqa xarakterlovchi belgilar orqali 
aniqlanadi. Jumladan:
- tuproq zarrachalari nam lik darajasining ortishi;
- tuproq zarrachalari m ustahkam lik darajasining pasayishi;
- qiya sathli joylarda yoriqlarning hosil bo‘ lishi;
- yo‘llarda uzilishlam ing kuzatilishi;
- daraxtlam ing to ‘g ‘ri o ‘smasligi;
- uylar konstruksiyasining buziiishi;
- uylam ing devorlarida yoriqlarning yuzaga kelishi va boshqa 
k o ‘rsatkichlar;
H ar 
qanaqa
x av f o ‘zida inson hayot faloiyatini izdan chiqaruvchi 
energiyaga ega b o ‘lib, kimyoviy yoki biologik faol kom ponentlam i 
o ‘zida saqlaydi. Masalan: atir-upa sanoatida qcrllaniladigan erituvchilar: 
efir, spirt, xloroform va boshqalam ing surunkali ta ’sir etishi insonlarda 
allergik kasalliklar yuzaga kelishiga sabab b o ia d i.
Xavflam ing turlari quyidagicha tasn if qilinadi:
1. Kelib chiqish tabiatiga koVra: tabiiy, texnogen, antropogenik va 
ekologik.
2. Ta’sir xususiyatiga k o ‘ra: fizikaviy, kimyoviy, biologik, term ik va 
psixofiziologik.
3. Olib keluvchi oqibatiga k o ‘ra: toliqish, kasallanish, jarohatlanish, 
halokat, yong‘in, nurlanish, kuyish va boshqalar.
4. Keltiruvchi zarariga ko‘ra: ijtimoiy, iqtisodiy, texnik, siyosiy.
5. Kelib chiqish sohasiga k o ‘ra: turmushga, sportga, y o i transportiga, 
ishlab chiqarishga, urushga, tabiiy ofatga oid xavflar.
6. Insonga ta ’sir qiiish darajasi ga qarab: faol (aktiv) va sust (passiv).
7. Ta’sir doirasiga ko ‘ra: lokal, mahalliy, milliy, global.
8. Ta’sir etish tezligiga ko ‘ra: tasodifiy, shiddatii, m o ‘tadil va ravon.
Bulardan shunday xulosa chiqadiki, inson faoliyatining bironta turi
yo'qki, u absolut xavfsiz am alga oshsa. Shuning uchun, har qanday xavf 
potensial xavfli hisoblanadi.