M tojiyev, I. Nigmatov

Yer surilishi ofatining oldindan kuzatiladigan belgilari quyi-
dagilardan iborat:
- qiya sathli hududlarda yoriqlar paydo bo‘lishi;
- yo ‘llarda uzilishlaming yuzaga kelishi;
- daraxtlaming to ‘g‘ri o‘smasligi (qiyshayib o‘sishi);
- uylar devorlarining yorilishi;
- bino, inshootlar konstruksiyasining buzilishi va boshqa belgilar.
Diyorimizda yer surilishi xavfi mavjud bo‘lganligidan har yili Vazirlar
Mahkamasining: «Toshqin suvlari, sel oqimlarini o‘tkazib yuborish va 
ko'chki hodisalari bilan b o giiq bo‘lgan favqulodda vaziyatlaming oldini 
olish va ulaming oqibatlarini tugatish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbiriar 
to‘g ‘risidagi»gi qai-ori qabul qilinib, Favqulodda vaziyatlar vazirligining 
tegishli tizimlari ofat xavfi bo‘lgan hududlarda muayyan vazifalami 
bajarishiari talab etiladi. Xususan, xavfli hududlarda: qidirish va ularga
121

---

bog‘liq bo‘lgan kovlash ishlarini olib bormaslik; tog‘ jinsi to‘kilmalarining 
yig‘ilishiga yo‘l qo‘ymaslik; temiryo‘l, og‘ir yukli transport vositalari 
harakat tezligini belgilanganidan oshirmaslik, o‘simlik dunyosini muhofaza 
qiiish; sug'orish, shudgorlash ishlarini olib bormaslik, imorat, inshootlar 
qurish; portlatish ishlarini olib bormaslik; oqova va buloq suvlarini 
oqizmaslik va ayniqsa xavfi yuqori bo‘lgan joylardagi odamlami xavfsiz 
joylarga ko‘chirish ishlari va boshqa tadbirlar.
Demak, yer surilish ofatini talafotsiz va qurbonsiz o‘tkazib yuborish 
uchun, aholimiz ham xavf-xatarni ongli ravishda his etgan holda mas’ul 
xodimlarga yordam berishlari zarur hisoblanadi. Ba’zi hollarda har 
qancha ogohlantirishga qaramay, aholi o‘z joylarida qolib, talafotlaming 
ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda.
Yer surilishida uchta bosqich kuzatiladi:
1-bosqich.
Surilishning tayyorlanish bosqichi. Bu bosqichda qiya 
sathlardagi tog‘ jinsi turg‘unligi susayadi, yer sathida turli kenglikdagi 
yoriqlar paydo bo‘ladi. 
2-bosqich.
Tog‘ jinslarining katta tezlik bilan 
yoki sekin-asta surilishi kuzatiladi. Surilish tezligi yuqorida qayd etilgan 
omillaming ta’sir darajasiga bog' 1 iq bo‘ladi. 
3-bosqich.
Surilishning 
so‘nish bosqichi. Bunda tog‘ jinslari surilishdan to‘xtaydi. Yer surilishlarini 
chuqur o ‘rganish - ulami oldindan bashorat qiiish imkonini beradi. 
Buning uchun kompleks muhandis-geologik qidimv ishlari o‘tkaziladi. 
Surilishi kuzatiladigan maydonlaming tabiiy sharoiti va geologik muhiti 
fizik andozalarda o ‘rganiladi, hisoblash ishlari bajariladi.
Yer surilishi ofati oldidan kuzatiladigan belgilar quyidagilardan 
iborat: Yer yuzasida yoriqlaming paydo bo‘lishi, yo'llarda uzilishlaming 
yuzaga kelishi, daraxtlaming to‘g‘ri o‘smasligi (qiyshayib o‘sishi), uylar 
devorlarining yorilishi, binolar, inshootlar tuzilishida muvozanatining 
buzilishi va boshqa belgilar paydo bo‘ladi. Mabodo, hududlarda yer 
surilishi xavfi bo‘lsa yoki harakatdagi surilish kuzatilsa, ularni bartaraf 
qiiish, oldini olish ishlari bajariladi, chora-tadbirlar belgilanadi. Yer 
surilishining vujudga kelishi va harakatdagi surilishlarga qarshi olib 
boriladigan ishlar mazmuniga qarab ikki guruhga bo‘linadi:
- Surilishlaming oldini olish usullari.
- Yer surilishining harakati va ta’sirini bartaraf etish usullari.
122

---