M tojiyev, I. Nigmatov

3.6. Ishlab chiqarishdagi zaharli inoddalarning inson
organizmiga ta’siri va ularga qarshi chora-tadbirlar
M a’lumotlarga qaraganda hozirgi kunda dunyoda 5 mln. dan ortiq 
kimyoviy moddalar m a iu m b o iib , shulardan 600 mingga yaqini ishlab 
chiqarishlarda qoilaniladi. Bu mahsulotlar bir qator korxonalarda xomashyo 
sifatida foydalanilsa, boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida yarim mahsulot, 
tayyor mahsulot, chiqindi aralash mahsulotlar va boshqa ko ‘rinishda 
qoilaniladi. Lekin hamm a kimyoviy moddalar zaharli xususiyatga 
ega b o iib , ular inson organizmiga oz m iqdorda tushsa ham kimyoviy 
zaharlanishga, sogiiqning buzilishiga olib keladi. Bu moddalar qattiq, suyuq, 
gaz yoki bug4 holatlarda b o iish i mumkin. Zaharli m oddalar organizmga 
umumiy yoki mahalliy ta ’sir qilishi mumkin. Umumiy zaharlanishda 
zaharli moddalar qonga so‘rilib ayrim organlar - asab, nafas olish, yurak- 
qon tizimlarini ishdan chiqaradi. Mahalliy zaharlanishda ayrim to‘qimalar
- term ing yalligianishi, kuyishi va boshqa salbiy oqibatlar yuz beradi. 
Zaharlanishning ikki shakli mavjud: a) o‘tkir zaharlanish; b) surunkali 
zaharlanish. 0 ‘tkir zaharlanish qisqa muddatda yuz berib, katta hajmdagi 
talafotni yuzaga keltiradi. Surunkali zaharlaninsh organizmga oz miqdorda 
tushadigan zaharli moddalarning uzoq ta’siri natijasida ro‘y beradi. Zaharli 
moddalar quyidagi salbiy oqibatlarga sabab b o iad i:
- yuqori nafas y o ila rin in g izdan chiqishi;
- sil, buyrak yetishm ovchiligi, yurak-qon tom irlar tizimi kasalliklari- 
ning avj olishi;
- allergik (astma, ekzem a) kasailikiarning yuzaga keltirishi,
- m ayib-m ajruhlikka olib kelishi;
- o ‘sm a kasalligining rivojlanishi va boshqalar.
Zaharli m oddalarning organizm ga tushishi, nafas y o ii, teri qoplamasi 
va oshqozon-ichak y o i i orqali b o iish i mumkin. Kim yoviy m oddalarning 
zaharli ta ’siri bir qator ko ‘rsatkichlarga b o g iiq , jum ladan: organizm ning 
ta ’sirchanligi, organizm turi, jinsi, yoshi, zaharli moddaning kimyoviy
44

---

tuzilishi, kim yoviy xususiyatlari, miqdori, ta ’sir harorati, bosim i va 
boshqalar. Zaharli m oddalam ing organizm ga ta ’sir k o ‘rsatish darajasiga 
qarab 4 sinfga boTinadi: o‘ta xavfli, yuqori xavfli, o‘rtaeha xavfli va kam
xavfli m oddalar (GO ST 12.01.2007-76 ga asosan). Zaharli m oddalam ing 
ish zonasidagi m iqdori quyidagi usullar yordam ida aniqlanadi:
- laboratoriya usulida;
- ekspres-tahlil uslubi;
- avtom atik gaz tahlil qiiish uslubi.
Laboratoriya uslubi bilan zaharli m oddalam ing m iqdori m iqdoriy 
tahlil uslublari yordam ida aniqlanadi. Ekspres-tahlil uslubida havodagi 
zaharli m oddalar kim yoviy razvedka q o ‘shin asbobi V PXR orqali Q 
m etodlari asosida indikatorii trubkalarning b o ‘yalishi yordam ida aniqla­
nadi. Avtom atik tahlil uslubida zaharlangan havo gazanalizatorlar yor­
dam ida topiladi.
Ish zonasidagi zaharli m oddalarga qarshi quyidagi tadbirlar 
qoTlaniladi:
zaharli m oddalarni texnologik jarayonlardan bartaraf etish;
ishlab chiqarish texnologiyasida qoTlaniiadigan asbob-uskunalarni 
takomillashtirish;
sanitar-gigiyenik tadbirlam i o ‘tkazish.
Bunga xomashyoni gigiyenik standartlash, ish zonasidagi havoni 
nazorat qiiish, havo tarkibidagi zaharli m odda m iqdori oshganda gigiyenik 
talablam i am alga oshirish, shaxsiy him oya vositalarini q o ‘llash, samarali 
sham ollatish tizim larini o ‘matish, ishchilarga sanitariya y o ‘riqnom alarini 
berish va boshqa om illar kiradi.