M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

28-rasm: Ildizning  birlamchi tuzilishi va markaziy silindrning mikroskop ostidagi 
ko‘rinishi. 
1-epiblema,2-ekzoderma, 3-mezoderma, 4- markaziy silindr,   5-endoderma, 6-peritsikl, 
7-ksilema, 8-floema 
 
Ko‘pchilik  ikki  pallali  va  ochiq  urug‘li  o‘simliklarda  endodermaning 
differensiyalanishi  kaspari  kamarining  hosil  bo‘lishi  bilan  tugallanadi.  Bir 
pallali  o‘simliklarda  esa  endodermaning  shakllanishi  yana  davom  etib, 
tangental  va  radial  tomonlari  lignin  yoki  suberin  moddasi  bilan  to‘yinib, 
hujayra devorlari yog‘ochlanadi yoki po‘kaklashadi, lekin endodermani tashqi 
tangental  devori  yupqaligicha  qoladi.  Shuning  uchun  ildizning  ko‘ndalang 

---

110 
 
kesimida  endoderma  taqasimon  ko‘rinishga  ega.  Endoderma  hujayralari 
orasida  ba’zi  bir  hujayra  devorlari  yupqaligicha  qoladi  va  bu  hujayralar 
bo‘shliq yoki o‘tkazuvchi hujayralar deb yuritiladi. Bu o‘tkazuvchi hujayralar 
markaziy  silindr  ksilemasidagi  o‘tkazuvchi  naylarning  qarshisida  joylashadi. 
Endodermaning  asosiy  vazifasi  mezodermadan  oqib  kelayotgan  suv  va  unda 
erigan moddalarni markaziy silindrning o‘tkazuvchi naylariga yo‘naltirishdir. 
Endoderma    hujayralarning  taqasimon  qalinlashishi  endodermaning  tirik 
hujayralari  orqali  markazga  kirib  kelgan  suv  va  unda  erigan  moddalarni 
tashqariga  chiqib  ketishidan  saqlaydi.  Natijada,  markaziy  silindrda  suv 
ko‘payib,  bosimi  oshadi.  Buni  gidrostatik  bosim  deb  ataladi.  Bu  bosimning 
kuchi  1—2  atm.  ga  qadar  etishi  mumkin.  Kuchli  bosim  ostida  suv  va  suvda 
erigan  mineral  moddalar  ksilemani  suv  naychalari  orqali  o‘simlikning  uchki 
qismidagi barglargacha etib boradi. 
Ildizning  markaziy  qismi  o‘q  yoki    markaziy  silindrdan  iborat.  Bu 
silindr  o‘sish  konusi  meristemasining  ichki  qismidan  hosil  bo‘ladi.  
Markaziy  silindr  peritsikl  deb  ataladigan  mayda  hujayralar  qatlamidan 
iborat. Peretsikl tirik, yupqa selluloza hujayralaridan tashkil topgan, ular 
asosan  bir  qator  bo‘lib  joylashadi.  Ba’zan  esa  ular  ko‘p  qavatli  ham 
bo‘lishi  mumkin.  Peretsikl  meristematik  xususiyatga  ega  bo‘lib,  undan 
endogen  ravishda  yon  ildizlar  shakllanadi.  Ildiz  bachkili  o‘simliklarda 
hatto  qo‘shimcha  kurtaklar  hosil  bo‘ladi.  Ikki  pallali  o‘simliklar 
peretsiklidan  ikkilamchi  to‘qima  —  kambiy  va  fellogen  hosil  bo‘lib,  u 
ildizning 
qalinlashishida 
ishtirok 
etadi. 
Peretsikl 
hujayralari 
meristematik  xususiyatidan  tashqari,  g‘amlovchi  va  moddalar  ajratuvchi 
jarayonni  ham  o‘taydi.  Masalan,  murakkabguldoshlar  oilasiga  mansub 
o‘simliklar  peretsiklida  sutsimon  shira,  sabzida  esa  yog‘  to‘planadi. 
Ba’zi  bir  pallali  o‘simliklarda  peretsikl  ko‘p  qavatli  bo‘lib, 
yog‘ochlanish oqibatida mexanik vazifani bajaradi. 
 

---

111 
 
Markaziy  silindrning  peretsikldan  ichkari  tomonida  ildizning 
o‘tkazuvchi  sistemasi  joylashgan.  Peretsikl  ostida  yon  meristema 
hujayralaridan  prokambiy  (boshlang‘ich  kambiy)  joylashgan  bo‘lib, 
dastlab  birlamchi  floemani,  so‘ngra  birlamchi  ksilemani  hosil  qiladi. 
Floema  va  ksilema  elementlari  radius  bo‘ylab  birin-ketin  joylashadi. 
Agar  ildizning  ko‘ndalang  kesimini  mikroskop  ostida  ko‘rilsa,  radius 
bo‘ylab  joylashgan  yirik  naychalar  (nurlar)  yulduz  qirrasini  eslatadi. 
Bunday nurlar turli xil o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Ular karam ildizida 
—  2  ta,  olmada  3-5  ta,  tokda  10—15  ta.  Agar  nurlarning  soni  ikkita 
bo‘lsa  –  diarx,  3 ta bo‘lsa  — triarx,4  tasi  — tetrax  undan ortig‘i  poliarx 
deb yuritiladi. 
Ksilema  elementlari  dastlab  peretsikl  yaqinida,  keyin  markazga 
tomon  yo‘nalishda  hosil  bo‘ladi.  Ksilema  elementlari  markazda  bir- 
biriga  yaqinlashadi.  Agar  bunda  markazda  joylashgan  naychalarning 
devori  erib  ketsa,  ildiz  markazida  bitta  yirik  naycha  hosil  bo‘ladi.  Bu 
xodisani  ikki  pallali  o‘simliklardan  qovoq  va  piyoz  ildizida  kuzatish 
mumkin.  Bir  pallali  o‘simliklar  ildizida  yog‘ochlikni    tashkil  qiluvchi 
ksilema  elementlari  markazda  kuzatilmaydi,  shuning   uchun  markazda 
o‘zak  hosil  bo‘ladi.  Makkajo‘xori,  arpa,  bug‘doy,  sholi  kabi  o‘simliklar 
ildizi bunga misol bo‘la oladi. 
 
ILDIZNING IKKILAMCHI TUZILISHI  
 
Bir pallali o‘simliklarda ildizning birlamchi tuzilishi o‘sish davrining 
oxirigacha  saqlanib  qoladi.  Ikki  pallali  o‘simlik  ildizida  ikkilamchi 
tuzilish  unda  kambiyning  paydo  bo‘lishi  bilan  boshlanadi  (29-  rasm). 
Dastlabki barg paydo bo‘lgandan keyin kambiy hosil bo‘ladi.  
Ochiq  urug‘li  va  ikki  pallali  o‘simliklarda  floema  bilan  ksilema 
orasidagi  meristema  hujayralar  prokambiyning  bo‘linishi  natijasida 

---

112 
 
ikkilamchi  tuzilishga  o‘tadi.  Ildizning  markaziy  silindrida  ksilema  va 
floema  oralig‘idagi  parenxima  hujayralari  meristematik  xususiyatga  ega 
bo‘lib,  bo‘linish  natijasida  bir  qator  tirik  parenxima  hujayralaridan 
tashkil  topgan  yoysimon  kambiyni  hosil  qiladi.Yoysimon  kambiy 
hujayralari  o‘sish  natijasida  kengayib,  birlamchi  floemaning  peretsiklga 
taqalishiga  sababchi  bo‘ladi.  So‘ngra  peretsiklning  yoysimon  kambiy 
oralig‘idagi  hujayralar  bo‘linib,  kambiyga  aylanadi.  Natijada  kambiy 
halqasi  hosil  bo‘ladi.  Demak,  kambiyning  hosil  bo‘lishida  parenxima 
to‘qimasi  hamda  peretsikl  hujayralari  ishtirok  etadi.  Kambiyning  tashqi 
tomonida  joylashgan  qismida  ham  o‘zgarish  sodir  bo‘ladi.  Po‘stloq 
parenximasining tashqi hujayralaridan yoki kambiydan tashqarida qolgan 
peretsikldan,  ba’zan  endodermadan  probka  kambiysi  yoki  fellogen  hosil 
bo‘ladi.  Fellogen  hujayralari  bo‘linib  tashqi  tomonga  o‘lik  
hujayralardan  tashkil  topgan  fellema  yoki  po‘kakni,  ichki  tomonga  esa 
tirik hujayralardan iborat fellodermani hosil qiladi, ya’ni periderma bilan 
qoplanadi (29-rasm). 
Periderma  hosil  bo‘lgach,  birlamchi  po‘stloq  epiblema  bilan  birga  tushib 
ketadi,  lekin  ba’zi  o‘simliklarda  uzoq  vaqt  ularning  qoldiqlari  saqlanadi. 
Peretsikldan  hosil  bo‘lgan  kambiy  hujayralarining  bir  qismi  o‘tkazuvchi 
to‘qima elementlarini hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘lmay, ular o‘zak nurlarini 
tashkil  etuvchi  parenxima  hujayralarini  vujudga  keltiradi.  Bularga  birlamchi 
o‘zak nurlari deb ataladi. Ikkilamchi o‘zak nurlari esa kambiydan hosil bo‘ladi. 
Shunday  qilib,  ikkilamchi  hosil  kiluvchi  to‘qima  (kambiy)  o‘zidan  markazga 
tomon  ikkilamchi  ksilema  va  uning  elementlari  —  suvli  naylar,  traxeidlar, 
yog‘ochlik  tolasi  —  libriform,  yog‘ochlik  parenximasi,  shuningdek,  o‘zak 
nurlarini,  po‘stloqka  tomon  esa  ikkilamchi  floema,  uning  elementlari  — 
elaksimon  naylar,  yo‘ldosh  hujayralar,  lub  tolasi  va  lub  parenximasini  hosil 
qiladi. 

---

113 
 
 
A.                                                         B.