M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

         90-rasm.    A. makkajoxori  Zea mays,           B- sholi Oryza 
1- ildiz oldi novda, 2- novdadagi syta, 3- urug’chi guli, 4- changchi to’pgul (ruvak), 5- 
changchi topgul, 6- changchi gulli boshoqcha, 7- meva (doncha), 8- topgul, 9- boshoq, 10- 
qobiqchasiz gul. 
 
 
 
 

---

332 
 
O‘SIMLIKLARNING GEOGRAFIYASI, GEOBOTANIKASI VA 
EKOLOGIYASI 
Botanik  geografiya  oraliq  fan  bo‘lib,  o‘simliklarning  yer  yuzida 
tarqalishi, taqsimlanish qonuniyatlari va sabablarini o‘rganadi. 
O‘simliklar  dunyosining  tarqalishini  bilishdan  avval  ularning  hayoti 
va  xilma-xilligini  chuqur  o‘rganish  lozim.  Botanik  geografiya  faqat 
hozirgi  vaqtda  mavjud  bo‘lgan  o‘simliklarning  tarqalishi  bilan 
chegaralanmay,  balki  o‘zoq  o‘tmishda  yashagan  va  hozirda  nobud 
bo‘lgan o‘simliklarni ham e’tiborga oladi. Demak, o‘simliklar dunyosini 
yer ekvatori bo‘yicha tarqalish qonuniyatlarini tarixiy taraqqiyot davrlari 
asosida tushuntirish kerak bo‘ladi. 
Botaniq  geografiya  o‘z  oldiga  qo‘ygan  vazifani  to‘la  bajarish  uchun 
tarixiy  geologiya,  zoogeografiya,  o‘simliklar  morfologiyasi  kabi 
fanlarning  ilmiy  ma’lumotlariga  asoslanishi  zarur.  Botaniq  geografiya 
biologiyaning  bir  qismi  bo‘lib,  mustakil  o‘rganiladigan  bir  qancha 
sohalardan tashqil topgan: 
1. 
Floristik  va  tarixiy  geografiya  (fitogeografiya).  Floristik  geografiya 
o‘simliklar  dunyosining  tur,  avlod,  oila  va  shu  kabi  sistematik 
birliklarning  hamda  o‘simlik  guruhlarining  (o‘rmon,  dasht,  cho‘l,  tog‘) 
yer yuzidagi tarqalish qonunlarini o‘rganadi. Tarixiy geografiya esa  vaqt 
o‘tishi  bilan  iqlim  hamda  yer  qobig‘ining  o‘zgarishi  natijasida  yer 
yuzida  sodir  bo‘lib  turadigan  o‘simliklarning  tarqalish  qonuniyatini 
o‘rganadi. 
2. 
Ekologik geografiya o‘simlik  guruhlarining  tashqi  muhit  bilan  o‘zaro 
munosabatlarini  o‘rganadi.  Qishlok  xo‘jaligida  ekiladigan  ekin 
turlarining  yoki  ular  tashqil  etgan  ekinzorlarning  tashqi  mu hit  biotik  va 
abiotik  omillarga  hamda  bu  omillarning  birgalikda  o‘simlik 
organizmlariga ta’sirini o‘rganadi. 
 

---

333 
 
3. 
Geobotanika  yoki  fitotsenologiya.  Bu  bo‘limda  o‘simliklarning  aniq 
yeri  tuprog‘i,  iqlimi,  relefi  va  boshqa  tashqi  sharoitlarga  bo‘lgan 
munosabatini  o‘rganadi.  Eramizdan  oldingi  III  asrda  to‘plangan 
ma’lumotlar  asosida  botaniqa  fanining  tarmogi  bo‘lgan  o‘simliklar 
geografiyasi  fan  sifatida  shakllandi.  O‘sha  vaqtda  yashagan  yunon 
faylasufi  va  tabiatshunosi  Aristotel  va  Teofrastlap  o‘simliklar 
geografiyasiga  munosib  xissalarini  qo‘shdilar.  Teofrastdan  sung  XV  — 
XVI  asrgacha  boshqa  fanlar  katori  o‘simliklar  geografiyasi  ham  yaxshi 
rivojlanmadi. 
Lekin Abu Ali ibn Sino (980 – 1037 y.),  Abu Rayhon Beruniy  (973 – 
1048  y.)  kabi  mutafakkir  olimlar  o‘simliklardan  foydalanish  hakida 
asarlar  va  giehnomalar  yaratganlar.  Keyinchalik  olimlarimizning 
o‘tkazgan  ko‘plab  tekshirishlari  asosida  o‘simliklar  geografiyasi 
rivojlanib  bordi.  Bu  borada  O‘rta  Osiyo,  shu  jumladan  O‘zbekiston 
hududida  olib  borilgan  botaniq-geografik  ishlar  ahamiyatga  sazovordir. 
O‘simliklar 
geografiyasini 
rivojlantirishda 
B.A.Fedchenko, 
V.L.Komarov, K.Z.Zokirov, L.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, V.A.Burigin, 
O.Orifxonova va P.K.Zokirov kabi olimlar katta xissa qo‘shdilar. 
 
O‘SIMLIKLAR GEOGRAFIYASI YOKI FITOGEOGRAFIYA 
 
Fitogeografiya  o‘simliklar  dunyosining  Yer  yuzida  tarqalishi  va 
tarqalish  qonuniyatlarini  o‘rganadi.  Fitogeografiyani  o‘rganishdagi 
asosiy yunalish bu flora va arealni bilish demakdir.