M. T. Xodjiyev, M. I. Hikmatova tabiiy tolalarga

5.1.  JUNNING TURLARI. RUNO VA UNING ELEMENTLARI
Jun  tashqi  ko‘rinishdan  hamda  tuzilishi  bo‘yicha  quyidagi  asosiy 
turlarga ajraydi.
Mayin jun turi — ushbu jun turi qalinligi 30 mkm bo‘lib, u juda mayin 
bo‘ladi. Bu turdagi junda faqatgina sirtqi va ichki qatlam mavjud xolos. 
Bunday junlardan yuqori sifatli matlar to‘qiladi.
Oraliq jun turi — ushbu jun turi mayin va o‘qloqsimon tiplar orasida 
joylashgan bo‘lib, uning qalinligi 30—50 mkm ni tashkil etadi.
O‘qloqsimon  jun  turi  —  ushbu  turdagi  junning  qalinligi  50—
150 mkm ni  tashkil  etadi.  Bu  jun  tipi  32  qatlam  sirtqi,  ichki  va  o‘zak 
qatlamlardan tashkil topgan.
O‘lik tola turi — ushbu jun turi nihoyat dag‘al bo‘lib, o‘zak qatlami 
katta miqdorni, salkam 90 % ni tashkil etadi.
Hayvon junini bahor faslida katta tutamda olingan massasida runo 
deb ataladi.
Junning turlari va xususiyatlari
4.7-rasm.  Chiqindilarni silkitish va savash mashinasining chizmasi:
a — yuqori qo‘zg‘almas panjara va pastki tebranuvchi taroq; b — yuqori tebranuvchi 
taroq bilan pastki qo‘zg‘almas panjara; d — yuqori tebranuvchi taroq va pastki 
qo‘zg‘almas ninali panjara.
2
  1
a
2 
       a
1
1
2
2
  1
 
 
a
) 
 
 
    
b
) 
 
 
 
d
)

---

133
Junni teridan ajratib olishga qarab, jun quyidagi turlarga bo‘ linadi: 
Tabiiy jun — mavsum paytida jonivorlar terisidan qirib olish natijasida 
barpo etilgan jundir.
Korxona sharoitidagi jun — korxonada terilardan kimyoviy usul bilan 
ajratib olingan jun.
Tabiiy  holda  junlar  asosan  qirib  yoki  qirqib  olinadi.  Jun  turlari 
quyidagicha bo‘ladi:
a)  yilqi juni — ushbu jun asosan so‘yilayotgan yilqilarning terisidan 
qirib yoki bahor va kuz mavsumida ulardan qirqib oli nadi. Ushbu jun 
xalq xo‘jaligida asosiy manba hisoblanadi;
b)  echki juni — ushbu jun nihoyat mayin hisoblanib, nihoyatda pi shiq, 
yaltiroq hamda yengil bo‘ladi. Ayniqsa, kashmir, angor jun lari yuqori sifatli 
hisoblanadi. Ularning keng tarqalgan joyi Shimoliy Kavkaz, Ozarbayjon 
va Qozog‘iston hisoblanadi. Ushbu junlar aso san ko‘ylak, qo‘lqop, trikotaj 
matolar tayyorlashda keng qo‘llaniladi;
d)  tuya juni — bu jun tuyalardan olinib, ularning uzunligi 40—60 mm 
ni  tashkil  etadi.  Ular  asosan  O‘zbekiston, Turk manis ton,  Rossiyaning 
Volgograd va Saratov viloyatlarida yetishtiriladi;
e)  ot va mol juni — ushbu jun uzunligi bo‘yicha kalta hisob lanadi 
(30—40 mm).  Qalinligi  esa  40—70 mkm  bo‘ladi.  Boshqa  junlarga 
qaraganda dag‘alroq hisoblanadi;
f)  kiyik juni — bu junlar ancha kam yetishtirilib, ular asosan astar 
uchun qo‘llaniladi.
Yilqi juni asosan xususiyatiga ko‘ra, merinos, nomerinos, ingichka, 
sigay; tolasining qalinligi bo‘yicha esa — ingichka, yarim ingichka, yarim 
4.8-rasm. Kalta tolani yanchish va ezish qurilmasi chizmasi:
1 — qabul qilish vallari; 2 — plankali savash barabanlari; 3 — ajratuvchi barabanlar; 
4 — qabul qiluvchi val.
1 
2
3
1
2 
 
3 

---

134
dag‘al va dag‘al turlariga bo‘linadi.
D 14 – 25 mkm,   1 = 20 - 31 mm < 60
k
.
D 25,1 – 31 mkm,   1 = 58 - 50
k
.
D 31,1 – 40 mkm,   1 = 48 - 44
k
. 
Bahor faslida qirqib olinadigan jun ancha mayin hisoblanib, asosan 
xom  to‘qima  ip  uchun  ishlatiladi.  Kuz  faslidagisi  esa  ancha  dag‘al 
hisoblanib, astar uchun ishlatiladi. Barcha yilqilarni to‘rt guruhga bo‘lib, 
junni ajratiladi:
1.  Ingichka mayin tur 
— D 14,5 – 25 mkm 80 — 60
k
.
2.  Yarim ingichka mayin tur — D 25,1 — 29 mkm 58 — 50
k
. 
3.  Yarim dag‘al tur 
— D 30 –37 mkm 48 — 40
k
.
4.  Dag‘al tur  
— D 38 – 67 mkm 36 — 32
k
.
Junning asosiy tabiiy xususiyatlari:
1.  Qalinligi  —  asosan  tolaning  ko‘ndalang  yuzasining  mkm  dagi 
o‘lchami hisoblanadi. Jun tolasining ko‘ndalang kesimi uzunligi bo‘yicha 
bir  xilda  emas.  Shu  sababli  qalinligi  o‘rtacha  arifmetik  qiymatda, 
koeffitsiyenti qiymati orqali aniqlab topiladi. O‘rtacha arifmetik qiymat 
quyidagicha ifodalanadi:
             
, mkm  
(5.1)
o‘rtacha kvadratik qiymat esa quyidagicha ifodalanadi:
 
 
 
  
, mkm  
(5.2)
bu yerda:  a
1 
= x
1 
- x ; a
2 
= x
2 
- x ; a
n 
= x
n 
- x
Variatsiya koeffitsiyenti:
                   
, %; 
(5.3)
bu yerda: d va C qancha kattalashsa, notekislik shuncha oshib boradi.
Tolaning qalinligi chiziqli zichlik orqali aniqlanadi:
               
 
(5.4)
bu yerda:  m — massa;
L; L
1
 — tola uzunligi, km.
2.  Tolaning buraluvchanligi. 

---

135
     1 
 
   2 
 
3 
       4   
    5 
 
 6 
 7
1.  Silliq. 
 
 
 
 
5.  Qisilgan.
2.  Cho‘ziluvchan.   
 
 
6.  Yuqori.
3.  Tekis. 
 
 
 
 
7.  Halqasimon.
4.  Me’yorli.
Me’yorli: 
 
 
 
 
Me’yorsiz:
yon balandligi asos  
 
 
yon balandligi asos
balandligidan qisqa  
 
 
balandligidan katta 
1—2-guruh  —  dag‘al jun.
3-guruh 
—  yarim ingichka jun.
4-guruh 
—  ingichka merinos jun .
5—6—7-guruh 
—  merinos,  lekin  junning  nuqsonli  qismi dan 
tashkil topgan.
Tola uzunligi
Tolani tekislab, uni chizg‘ich yordamida mm da o‘lchash nati jasida 
aniqlanadi.  Nihoyat  darajada  ingichka  mayin  junning  uzunligi  kichik 
bo‘ladi. Nihoyat, bir tekis jun — bu merinos juni bo‘lib, uning uzunligi 
uzun bo‘ladi. Notekis uzunlikdagi jun dag‘al bo‘lib, uning uzunligi kichik 
bo‘ladi.
Uzilish kuchi va cho‘zilish
Agar  bitta  tolaning  bir  uchini  mahkamlab,  ikkinchi  uchiga  yuk 
bog‘lansa, u avvalo cho‘ziladi, so‘ngra yukning massasi oshirib borilsa, 
uzilib ketadi.
Shu uzilish davridagi kuch miqdori tolaning chegaraviy uzilish kuchi 
deb  ataladi.  Cho‘zilish  natijasida  esa  tolaning  uzayishi  ro‘y  berib,  u 
uzilishdagi cho‘zilish deb ataladi.

---

136
Nisbiy uzilish kuchi
                 
, [cH\
teks] 
(5.5)
bu yerda:  1 
— 
bir  to‘plam  tola 
uzunligi, mm;
 
n 
— 
to‘plamdagi tolalar soni;
 
R
r
 
— 
to‘plam uzilish kuchining 
o‘rtacha arifmetik qiy mati, N;
 
m 
— 
to‘plamning  umumiy 
massasi, mg.
Cho‘zilish quyidagicha aniqlanadi:
l = 100 (1
1
 - 1)\1; %;
bu yerda:  1
1 
— 
uzilish  paytidagi 
tola uzunligi, mm;
 
1 
— 
cho‘zilishdan oldingi tola 
uzunligi, mm.
Tolaning bikrligi va ilashuvchanligi
Tolaning bikrligi — unga ta’sir etayotgan kuchlar ta’sirida tolaning 
o‘z xususiyatini saqlashga intilish qobiliyati.
Ilashuvchanlik — bir tolaning ikkinchi tolaga nisbatan sir panishda 
ta’sir  etuvchanlik  xususiyati  me’yorli  bosim  kuchi  hi sobga  olinmagan 
holda.
Gigroskopik  xususiyati  va  namlik  —  tolaning  tashqi  muhitdan 
kerakli  namlikni  tortib  olish  yoki  unga  berish  xususiyati  gigro sko pik 
xususiyatidir.
Jun  tarkibidagi  suyuqlik  massasini  uni  absolut  quruq  mas sasiga 
nisbatan foizda hisoblanadi. Haqiqiy namlikni aniqlash formulasi:
                   
, % 
(5.6)
bu yerda:  m
1
 —  quritishdan oldingi massa;
 
m
2
 —  qurigandan keyingi massa, namuna massasi (100—110 
gr).
Elektrlanish  xususiyati  —  junning  eng  asosiy  xususiyatlaridan  biri 
bo‘lib, uni hisobga olmaslik mumkin emas.
Junga  ishlov  berish  natijasida  statik  zaryadlanish  vujudga  kelib, 
natijada jun elektrlanish holatida bo‘ladi.
5.1-rasm.  Jun tolasi 
piyozchasining tuzilishi:
1  —  piyozcha;  2  —  to‘q  pi-
yozchasi; 3  —  sterjen  (o‘zak); 
4 — ustki qop lama; 5 — yog‘ 
bezlari; 6 —ter bezlari 
kanalchasi.
1
2
3
4
6
5

---

137
Ushbu holatning bo‘lishi junning ishchi a’zolarga yopishib qolishiga 
sabab bo‘ladi. Bu holatni yo‘qotish uchun maxsus emulsiya bilan junga 
ishlov beriladi.
Tolaning  zichligi  —  zichlik  deb  birlik  hajmdagi  tola  massasiga 
aytiladi.
                   
 
(5.7)
Kimyoviy  xususiyatlari  —  jun  asosan  issiq  suvda  yuqori  haro ratda 
yemirilish holatiga uchraydi. T = 220° da yemirilish ro‘y beradi. Olovda 
(T = 100°) jun to‘qimalari yemirila boshlaydi. Ayniqsa, kislotada junning 
yemirilishi tez amalga oshadi.
Junning nuqsonlari — asosiy nuqsonlarga tolaning uzunligi bo‘yicha 
ingichkalashib ketishi, ifloslik darajasi, o‘lik tola massa sining va quruq 
tola massasining oshishi kiradi.