1.5. PAXTA TERISH MASHINALARI
Mahalliy tuproq va iqlim sharoitlariga qarab, paxta hosili turli
mintaqalarda har xil texnologiya bo‘yicha yig‘ishtiriladi. Lekin
respublikamizda qo‘llaniladigan texnologiyalarning asosini quyidagilar
tashkil etadi:
— hosili pishib yetilgan dalalarning chetlarida mashina uchun
burilish yo‘laklari qoldiriladi, o‘qariqlar tekislanadi;
— g‘o‘za barglari defoliatsiya qilinadi;
— qurigan barglar to‘kilib, hosil 60 foiz (gorizontal shpindelli mashina
bilan terganda 85—90 foiz) atrofida ochilgandan so‘ng, birinchi terim,
qolgan qismi ochilgandan so‘ng ikkinchi terim boshlanadi;
— hosil qoldiqlari maxsus mashinalarda yoppasiga yig‘ilib, qisman
tozalanadi;
— iqlim sharoiti paxtaning to‘liq ochilishiga imkon beradigan
joylarda hosilni bir marta yig‘ishtirish bilan cheklaniladi.
Paxta yig‘im-terimida bajaradigan ishi bo‘yicha ishlatiladigan
mashinalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Ochilgan paxtani teradigan mashinalar, ya’ni paxta terish
mashinalari.
2. Paxta hosili qoldiqlarini yig‘ishtiradigan hamda tozalay digan, yerga
to‘kilgan paxtani yig‘ishtiradigan, ko‘sak teradigan va ko‘sak chuviydigan
mashinalar.
28
3. Dalani g‘o‘zapoyadan tozalaydigan mashinalar: g‘o‘zapoyani
sug‘urib olib, dala chetiga chiqaradigan yoki uni o‘rib maydalab, dalaga
sochib ketadigan mashinalar.
Vertikal shpindelli paxta terish mashinasining tuzilishi va ishlashi.
Vertikal (tik) shpindelli paxta terish mashinalari ochilgan chanoqlardagi
paxtani terish uchun mo‘ljallangan. Paxta terish mashinasining asosiy
qismi quyidagilardan iborat (1.5-rasm). Terish apparatlari bloki (8),
yig‘gich (7), rama (11), bunker (6), tozalash barabani (4 ), boshqaruv
maydonchasi (12), mashinani yuvish tizimi, elektr jihozlari, gidrotizim,
uzatish va yurgizish moslamalari.
Mashinaning g‘o‘za teradigan qismlari maxsus to‘skichlar bilan
yopilgan bo‘lib, ochilgan paxtani to‘kilishdan saqlaydi. G‘o‘za shox-
larini barabanlar oralig‘iga yo‘naltirish uchun terish apparati shox larni
ko‘targich va yo‘naltirgichlar bilan jihozlangan. Mashi naning ishchi
qismlariga traktorning quvvat olish validan tarqatish reduktori orqali
harakat uzatiladi. Terilgan paxta havo so‘rish tizimi yordamida bunkerga
o‘tadi. Bunker ag‘darma tipda bo‘lib, terilgan paxtani tirkama aravaga
bo‘shatadi.
Suv tizimi mashinaning shpindellarini yuvadi va bakka suv to‘ldiradi.
Elektr jihozlari traktor yuritgich (dvigatel) ini ishga tushirish, uning ishini
nazorat qilish, tunggi smenada ish joyini, mashina qism va mexanizmlarini
yoritish uchun mo‘ljallangan. Mashinani boshqaruvchi barcha qismlar
boshqaruv maydonchasiga o‘rnatilgan.
14XV—2,4 rusumli to‘rt qatorli paxta terish mashinasi. To‘rt qatorli
vertikal shpindelli bu mashina T—28X4M rusumli traktorga o‘rnatib
ishlatiladi. U qatorlar orasi 60 sm bo‘lgan uchastkalardagi ochilgan
ko‘saklar paxtasini terishga mo‘ljallangan.
Mashinaning ishlash texnologik sxemasi. Mashina dalada hara-
katlanayotganda uning g‘o‘za tuplarini ko‘taruvchi apparatlari va oldingi
g‘ildirakning to‘sig‘i paxtasi teriladigan to‘rtta qatordagi g‘o‘ zalarni
barabanlar orasidagi ish tirqishlariga yo‘naltiradi. Barabanlar mashinaning
harakatlanish tomoniga teskari yo‘nalishda aylanadi. Ularning aylana
tezligi mashinaning harakat tezligidan 1,6 baravar kattadir; shunga ko‘ra
barabanlar g‘o‘za tupini apparatlarning ish tirqishiga tortayotganida
shoxlarni ortiqcha egmaydi va sindirmaydi.
Barabanlar atrofida joylashgan shpindeller g‘o‘zalarga va ko‘saklarga
tegib turadi va ish tirqishlari zonasida barabanlarning ay lanish tomoniga
nisbati teskari aylanib, ochilgan ko‘saklar pax tasini tishlari bilan ilib
oladi-da, o‘ziga o‘raydi. Barabanlar paxta o‘ralgan shpindellarni ish
zonasidan cho‘tkali barabanlar (paxta ajratish) zonasiga olib o‘rgandan
29
keyin shpindellar teskari tomonga aylana boshlaydi.
Paxtani shpindellardan ajratib oluvchi baraban (ajratgich) lar tashqi
cho‘tkalarining aylana tezligi shpindellarning aylana tez ligidan olti
baravar katta. Shu sababli shpindellardan paxta to‘la ajratib olinib,
ajratkichdan ajratkichga, so‘ngra tirqishsimon kameraga tishlanadi, bu
yerdan paxta ventilator yo‘naltirayotgan havo oqimiga ergashib, mashina
bunkeriga borib tushadi. Qabul kamerasi tubsiz bo‘lganligidan kesak,
tosh, yetilmagan ko‘sak kabi og‘ir aralashmalar yerga tushib ketadi.
Ikki qatorli o‘rnatma XVN—1,2A paxta terish mashinasi. XVB—1,8 va
XVA—1,2 yarusli paxta terish mashinalari. Paxta terish mashinalarining
g‘o‘za tupidagi ochilmagan ko‘saklarni ezadigan moslamasi (PRK). G‘o‘za
tuplaridagi ko‘saklarning qurishi va ochilishini tezlatish maqsadida
birinchi va ikkinchi terimdan keyin defolatsiya o‘tkazish tavsiya etilmoqda.
Lekin dalalarni bu usulda tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan tashqi
omillarga (havoning harorati, namligi, shamol va boshqalarga) bog‘liq.
Paxta terish mashinalarining qoldiq hosilni terish moslamasi (PDK).
Paxta va ko‘sak terishning yangi usulida ko‘sak terish mashinalari kabi
g‘o‘za tuplarini tarashga to‘g‘ri kelmaydi. Bunda mashinalarning maxsus
valiklari ko‘saklarni ezib chiqadi-da, paxtasini tortadi, keyin shpindellar
uni o‘ziga o‘rab oladi, ya’ni teradi. Chaqish valiklarining aylanma tezligi
har xil bo‘lganligidan ular chaqilgan ko‘saklarning har pallasidan paxtani
tortib oladi.
SKO—2,4, SKO—3,6, va SKO—5,4 ko‘sak terish mashinalari. SKO—2,4,
SKO—3,6 va SKO—5,4 ko‘sak terish mashinalarining tuzilishi, texnologik
ish jarayoni, sozlanish, moslanish tartibi hamda ularning texnikaviy qarovi
amalda bir-biridan farq qil maydi. Mashinalar o‘rtasidagi asosiy farq ish
apparatlarining har xil joylashganligidan iborat. Masalan, SKO—2,4
mashinasida ish ap paratlari 60 sm li qator oralariga, SKO—5,4 va SKO—3,6
ma shinalarida esa 90 sm li qator oralariga moslab joylashtirilgan; shu
bilan birga, SKO—2,4 va SKO—3,6 mashinalari bir yo‘la to‘rt qatorning,
SKO—5,4 mashinasi esa olti qatorning paxtasini teradi.
Gorizontal shpindelli paxta terish mashinasining tuzilishi va
ishlashi. Gorizontal shpindelli paxta terish mashinasi ham vertikal
shpindelliga o‘xshab, shpindelli barabanlar, ajratkichlar, terilgan paxtani
uzatish moslamasi, bunker kabi qismlardan iborat bo‘lib, ochilgan
paxta hosilini terishga mo‘ljallangan. Bu mashina vertikal shpindelli
mashinadan shpindelli barabani, ajratkichi va shpindellarni yuvib
tozalash moslamasining tuzilishiga ko‘ra tubdan farq qiladi.
Mashina apparatining texnologik ish jarayoni. Erkin turgan g‘o‘zapoya
shoxlari yo‘naltirgich (1) yordamida 70—100 mm qalinlikkacha kuchli
30
siqilib, terish kamerasi (2) ga majburan tortib kiritiladi (1.6-rasm).
Kasseta (3) shpindellari (4) yo‘lakcha (6) ta’sirida ishchi kameraga
deyarli perpendikular yo‘nalishda (A nuqda) kiritiladi va g‘o‘zapoyaning
bir joyida aylanib turadi, chunki mashinaning siljish tezligi V
m
va
kassetaning baraban bilan birgalikda oladigan chiziqli zichligi V
b
o‘zaro
teng. Shu sababli, o‘z o‘qi atrofida aylanayotgan shpindel g‘o‘za oralig‘iga
kirayotganida paxtani tishlari bilan ilintirib, o‘z ustiga halqa ko‘rinishida
o‘rab oladi. Paxta o‘rab olgan shpindellarni g‘o‘za shoxlari orasidan tik
yo‘nalishda (V nuqtada) sug‘urib olgan kasseta, VS nuqtalar oralig‘ida
ilgari tomon keskin burilib, shpindellarning aylanishini tezlatadi.
Markazdan qochirma kuchlar ortishi sababli paxtaga ilingan xas-cho‘plar
darcha (5) dan tashqariga chiqarib yuboriladi, demak, paxta qisman
tozalanadi. Bu keskin burilish hisobiga kassetadagi shpindel uchlari
ajratkich likopchalari (7) ga tegadi. Shu vaqtdan boshlab, baraban bilan
birga aylanayotgan kasseta teskari tomonga, ya’ni orqasiga burilishi
hisobiga, shpindelning ajratkichga uzoqroq tegib turishini (kassetaning
SD nuqtalari orasida) saqlab qoladi.
Kasseta o‘zining SD nuqtalari orasidagi masofada orqaga burilib,
birinchidan, shpindelning ajratkich likopchalariga uzoqroq tegib turadi,
ikkinchidan, shpindelning aylanish tezligi sezilarli kamayishi hisobiga
o‘ralgan paxta halqasi inersiya kuchi ta’sirida qisman yechilib ulguradi,
1.5-rasm. Paxta terish mashinasining tuzilishi va texnologik ish jarayonining chizmasi:
a) — yon tomonidan; b) — ust tomonidan ko‘rinishi; 1 — shpindelli barabanlar; 2 —
shpindellar; 3 — ventilyator; 4 — tozalash barabani;
5 — ajratish barabani; 6 — bunker; 7 — yerga to‘kilgan paxtani yig‘gich;
8 — terish apparatlari bloki, 9 — qabul kamerasi; 10 — to‘skich;
11 — rama; 12 — boshqaruv maydonchasi; 13 — ajratkich.
13
12
4 5
3
6
11 10 9 8 7
13
1 2
Do'stlaringiz bilan baham: |