М. С.Қосимова, Ш. Ж. Эргашходжаева, А. Н. Самадов, И. Б. Шарипов. Кичик бизнес ва тадбиркорлик. Ўқув қўлланма. – Т.: 2010, – 256бет

Харажатлар
– бу корхонанинг ишлаб чиқариш ва 
тижорат фаолиятини амалга оширишда зарур бўлган омиллар (сармоялар, 
меҳнат ресурслари, табиий ресурслар, тадбиркорлик фаолияти) учун сарф-
ланган маблағларнинг пулда акс эттирилишидир. Улар маҳсулот таннархи 
кўрсаткичида намоѐн бўлиб, барча моддий харажатлар, маҳсулотни ишлаб 
чиқариш ва сотиш харажатлари, меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларининг пулдаги 
ифодасидир. 
Ишлаб чиқаришнинг барча харажатларини икки гуруҳга: доимий ва 
ўзгарувчан харажатларга бўлиш мумкин. Доимий харажатларга микдори ишлаб 
чиқариш ҳажми ўзгариши билан ҳам ўзгармайдиган харажатлар киради. Улар 
корхона маҳсулот ишлаб чиқармаган ҳолда ҳам тўланиши керак. Уларга 
амортизация чегирмалари, бинолар ва ускуналарнинг ижараси, суғурта 
бадаллари, бошқарув ходимла-рининг иш ҳақлари ва бошқалар киради. 

---

184 
Ўзгарувчан харажатлар деб, умумий микдори бевосита ишлаб чиқариш ва 
сотиш ҳажмларига киритилган, шунингдек, маҳ-сулотларнинг бир неча 
турларини ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ бўлган харажатлар 
тушунилади. Буларга хом ашѐ, материал-лар, ѐқилғи ва электр энергияси, 
ишчилар меҳнатига ҳақ тўлаш ва бошқа харажатлар киради. 
Ишлаб чиқариш харажатларининг бундай бўлиниши корхоналар фаолияти 
самарадорлигининг ҳар хил кўрсаткичларини аниқлаш учун зарурдир. 
Ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлаш услуби умумий харажатлар ва 
уларнинг айрим турларини хўжалик фаолиятининг натижалари билан 
таққослашдан иборатдир. Бунинг учун турли хил кўрсаткичлардан 
фойдаланилади. Бу кўрсаткичларнинг белгиланган таснифи мавжуд эмас. Ҳар 
бир корхона иқтисодиѐтини ўрганувчи уларни ўзича, у ѐки бу 
кўрсаткичларнинг аҳамиятини таъкидлаш заруриятидан келиб чиққан ҳолда ѐки 
корхона иши натижаларини ҳар томонлама баҳолаган ҳолда гуруҳларга ажратади. 
Барча кўрсаткичларни қуйидаги учта гурухга бирлаштириш мақсадга 
мувофиқдир: 
хўжалик 
фаолиятини 
умумлаштирувчи 
кўрсаткичлар; 
ресурсларнинг айрим турларидан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичлари; 
молиявий фаолиятни баҳоловчи кўрсаткичлар.