M. N. Musayev

21.7-nusm. QMChni «Sorayn Chekkinl» (Italiya) firmasi texnologlyasl bo‘yicha qayta ishlasb prinsipiai sxemasi.

N r-rlikal havompiniria aeroajralish


-t Yengil Y frak^yu

V

1 Mujcrlli nazurnl njralisli

Qalliq nmisliiy chiqimlLar

f

Mngnilli asosiy a-ralish

Og'ir frak-y.i

11 \ la nazoral njrnlish

♦

\ irlikal havooqimida acroajralish


Qg'l fnkjia


Yengll fnik.-ay*

111 MajDiilli na/ir^al ajralbh

t

.Vamv i.'kUlrodinniiulL Hjrali^i


i


Gruxllash


Lk4ilii«iliiRJiuk ni/iril Mjrriilbi


>H^'’^4O'0^i yrlka/lsh


Hujngli milaJ|iiuiLJ


Qalayli metLlMun)


Qukiiq


Qum mvlidi-l«n


21.8-rasm. «Polimer» MIB da metallar va yengil fraksiyani ajratuvchi qattiq maishiy chiqindilarni hoyitish prinsipial texnologik sxemasi.


Ммки1а1ига Inrkili niah^ilol


"Т

111 Majmil lozn ajralish


1983-yilI «Polimer» M1B da QMChdan yengil (makulalura larkibli) fraksiyaiami, qora va rangli melali-1omni mexanizalsiyaiashlirilgan ajralib olish lexnologiyasi lalbiq elildi (21.8-rasm).

Axlal mashinalardagi dasllabki QMCh lubi plaslinali lo‘ldiruvchi bo‘1gan qabul hunkeriga ag‘dariladi, keyin konveyerli eslakada bilan mexanizalsiyaiashlirilgan saralash liniyasiga uzaliladi. Tasmali konveyerning yuqorisidan osma eleklromagnil separalor (binnchi asosiy separalsiyalash) o'rnatilgan: konveyerni harakallanliruvchi baraban sifalida magnil shkiv (birinchi nazoral separalsiyalash) dan foydalaniladi. Asosiy separalsiyalash QMCh qallami uslidan, nazoral separalsiya esa qallam oslidagi qora metall-lomni separalsiyalab olishni la’minlaydi.

Keyin QMCh oqnm vertikal aeroseparatorga tushadi, u yerda material ikki fraksiyaga bo‘linadi — yengili havo oqimi bilan siklonga chiqariladi, oxiri ikkinchi tasmali konveyerga uzatiladi. Bu konveyer tasmasi ustida osina magnit separator (ikkinchi asosiy separatsiyalash) o‘rnatilgan bo‘lib, uning harakatlantiruvchi barabani sifatida magnit shkifdan foydalanadi (ikkinchi nazorat separatsiyalash).

Ko‘p bosqichii magnitli separatsiyalash amalda QMCh oqimidan qora metall-lomni to‘Hq (95-100%) ajratib olishni ta’minlaydiki, bu nafaqat xomashyodan kompleks foydalanish balki elektrodinamik separatsiyalash tarmog‘iga qulay ish sharoitini ta’minlash uchun ham zarur.

Asosiy bosqich elektrodinamik separatorlari magnitli boyituvchi apparatlaridan keyin uchinchi konveyer tasmasi ostida, nazorat bosqichiniki esa — to‘rtinchi konveyer tasmasi ostida o‘matilgan. Elektrodinamik separatorlari avtomatik rejimda metallqidiigich signal! bo‘yicha ishlaydi va rangli metall induktor zonasiga tushishi bilanoq ishga tushadi.

Elektrodinamik separatsiyalash metallqidirgich induktor ishi uchun eng tejamkor qulay sharoit yaratadi (rangli metall uzluksiz oqim bo‘lib kelmaydi) va saralovchi qurilma sifatida eng samarali ishlashini ta’minlaydi (impulsli rejim). Rangli metall-lomni ajratish 80% darajasiga yetadi.

Aeroseparatoming yengil fraksiyasi siklondan gorizontal havo separatoriga kelib tushadi, u yerda o‘z navbatida ikki fraksiyaga bo‘linadi: polimer plyonka bilan to‘yingan, yengil va tasmali konveyerdan pressga yuboriluvchi, og‘ir fraksiya. Boshlanishida gorizontal separatordagi yengil fraksiyadan polimer plyonkani ajratish uchun elektroseparatordan foydalanish taklif qilingan edi. Biroq, amaliyotda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, QMCh ni boyitilganda gorizontal separatordagi yengil fraksiya tarkibida chang miqdori ko‘pligi sababli uni elektroseparatorda qo'shimcha tozalash (qog‘oz va plyonkani ajratish) qiymlashadi. Shuning uchun havoning gorizontal oqimida aeroseparatsiya changsizlantirish operatsiyasi sifatida foydalanish maqsadga muvofiq va undan keym elektrboyitishga yengil emas, balki og‘ir fraksiya jo‘natiladi. Tajriba — sanoat sharoitlarida texnologik jarayonning asosiy parametrlari amqlashtirilgan, jihozlar ishiga zarur o‘zgartirishlar kiritilgan va materialni boyitishga optimal tayyorlash texnik masalasi (materialni yumshatish, QMCh oqimini taxminan bir qovat qilib taqsimlash) amalda hal qilingan.

Texnologiyani o‘zlashtirishda birlamchi aeroseparatsiya eng murakkab bo‘hb chiqdi. Dastavval vertikal aeroseparatordagi havo oqimi ham so'ruvchi, ham bosim beruvchi ventilatorlar yordamida uyushtirildi. Biroq vertikal aeroseparatorning parrakli ta’mmlovchilarining ishga yaroqsiz ekanliklari sababli demontaj qilinishi apparatni rekonstruksiya qilib, havo oqimini faqat so'ruvchi ventilator hisobiga uyushtirishiga olib keldi. Rekonstruksiya natijasida mohiyatan yangi aeroseparator modeli yaratildi va apparat ta’minlovchilarsiz ishlaganda QMCh dan yengil fraksiyalarni ajratishning samarali rejimi topildi.

QMCh dan ajratib olingan yengil fraksiyalarni utillashtirish yo‘llarini qidirish ishlari o‘tkazildi. Maishiy chiqindilami boyitish texnologiyasining tatbiq etishning birinchi bosqichida «Polimer» MIB da yig‘ma magnitli konsentrat olinib metall-lom sifatida foydalaniladi. Ikkinchi bosqichda magnitli konsentratni qo‘shimcha tozalab qora metall-lom va qalayli metall-lom kabi ikkita mahsulotga ajratish ko‘zda tutilgan.

QMCh qoldiqlari «Polimer» MIBda yoqib yuborilar edi. Ulami qayta ishlashni ikki variantda davom ettirish mumkin: keyinchalik kompostirlash uchun ozuqa qismini ajratish maqsadida dag‘al boyitish yoki chorva uchun ozuqa tayyorlashda ishlatiladigan ozuqa qismini qo‘shimchalardan tozalash uchun boyitish. Birmchi variantni yo‘lga qo‘yish uchun maxsus tajriba-eksperimental sexi qurish talab etilmaydi, ikkinchi variantni yo‘lga qo‘yish uchun bunday qurilish zarur (biroq yuqorida ta’kidlanganidek, bu maqsadga muvofiq emas).

QMChning og‘ir fraksiyalarini boyitish uchun ozuqa qismidan shisha, tosh, suyak, metall qoldig‘i va shu kabilami ajratib olish imkonini beruvchi maxsus groxotdan yoki gravitatsion separatordan foydalanish mumkin. Gravitatsiya bosqichida hosil qilingan konsentratni qayta ishlab kompostga aylantirish zarur. Gravitatsion separatomi yirik masshtabda sinash yaxshi natijalar ko‘rsatdi, biroq kompost ishlab chiqarish sexi qurilishidan oldin uning sanoat namunasi tayyorlanib smovdan o‘tkazilishi kerak.

QMCh dan metallar va yengil fraksiyani ajratib saralash hamda boyitilgan og‘ir fraksiyani qayta ishlab kompostga yoki mol uchun ozuqaga aylantirish natijasida dastlabki QMCh ning 50% ga yaqim utillashtiriladi.

Yiliga 200 ming t. QMCh ni qayta ishlash quwatiga ega bo'lgan zavoddan foydalanilganda (bu 700—800 ming aholiga to‘g‘ri keladi) har yili 45 t. yengil fraksiya (shu jumladan, 1,5 ming t. ga yaqin polimer plyonka), 2—4 ming t. qora metall-lom, 1,5—2 ming t. qalayli metall-lom, 1 mmg t. gacha aluminiy, 35—45 ming t. kompost yoki 5 ming t. ga yaqin chorva uchun quruq ozuqa olish mumkin. Boyitish qoldiqlari piroliz qilinishi yoki yoqib yuborilishi kerak.

QMCh ni boyitish zavodlari axlat yoqish zavodlaridan farqli o'laroq foyda keltiradilar, atrof-muhitni ifloslantirmaydilar hamda tabiat resurslaridan oqilona va tejamli foydalanishga qaratilgandir. Zavodlar iqtisodiyou QMCh ni qayta ishlash va boyitish mahsulotlarining realizatsiya qilinishi sharoitlariga ko‘p jihatdan bog‘liq.

Ko‘p mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatdiki, kelajakda QMCh ni aholi tomonidan ajratib yig‘lladi (samaradorlikda unga teng keladigani yo‘q), ammo ijtimoiy ong, aholi madaniyati uni qabul qilgan vaqt va j'oydagina amalga oshirish mumkin.

QMCh ni ajratib yig‘ishda konteyner yoki qismlar soni uch- to‘rttadan ortmasligi kerak, beshta bo‘lishi hatto yuqori rivojlangan mamlakat va madaniyat markazlari uchun ham ko‘plik qiladi. Amaliy rejalarda hozir QMCh ni turli ulushlarda, shu jumladan aholi tomonidan ham ajratib qayta ishlashimng turli kombinatsiyalari ko‘rib chiqilmoqda.

Yaqin kelajakda QMCh ni yig‘ish va qayta ishlash tizimi ehtimol, quyidagi ko‘rmishga ega bo‘ladi:

• 
  chiqindini qabul qilish va birlamchi ko‘rik uchun maydoncha;
  
• 
  birlamchi saralash platformasi (mebel, maishiy texnika) kabi yirik o‘lchamli chiqmdilarni ajratib olish;
  
• 
  qayta ishlash (masalan, kompostirlash) uchun paketlami bo‘laklash va chiqmdilarning organik qismlarirn ajratish qurilmasi;
  

• 
  keyinchalik presslanadigan qayta ishlanuvchi qimmatbaho komponentlar (qog‘oz, karton, turli xil plastmassalar, shisha va boshqalar)ni qo‘ida chiqarib olinadigan ikkilamchi saralash platformasi;
  
• 
  temirli materiallarni magnit yordamida ajratish va presslash seksiyasi;
  
• 
  rangli metallardan qilingan buyumlami (birinchi navbatda aluminiy bankalari) hosil qilingan elektr maydoni hisobiga ajratib olish seksiyasi;
  
• 
  QMCh ning ishlatilmaydigan komponentlarini poligonga chiqarish uchun yuqori zichlab presslaydigan jihoz.
  

Biroq hozirgi vaqtda mamlakatimizda va aksariyat boshqa mamlakatlarda qattiq maishiy chiqindilami zararsizlantirishning asosiy usuli sanitar axlatxonalarga (bizning axlatxonalami shunday deyish mumkin bo‘lsa) tashlash, yoqish va (hech bo‘lmaganda ularning organik qismini) kompostirlash.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   QMCh ni kompostirlashning asosiy maqsadi nimadan iborat?
   
2. 
   Kompost nima maqsadda ishlatiladi?
   
3. 
   QMCh ni kompostga aylantirishning afzalliklari va kamchiliklari nimadan iborat?
   
4. 
   Kompostmng tarkibi va xususiyatlari qanday?
   

Qattiq maishiy chiqindilarni axlatxona (poligon)larga
chiqarib tashlash

Rivojlangan mamlakatlarda QMCh ning 50—85%, bizning mamlakatda - 96%ga yaqini (nazorat qilinmaydigan) axlatxonalarga chiqarib tashlanadi.

Bu usulning boshqa usullaiga qaraganda afzalliklari: soddaligi va arzonligi, kamchiligi esa katta maydonlar sarfi, atrof-muhitning ikkilamchi ifloslanishi va QMCh dagi qimmatbaho komponentlanmng yo‘qolishi.

Qattiq maishiy chiqmdilarga nisbatan munosabatda ulami tashish barcha xarajatlaming 70—75%ni tashkil qiladi. Tashish tizimini