M. N. Musayev

2Cr0₃+6FeS0₄+6H₂S0₄=3Fe₂(S0₄)₃+Cr₂(S0₄)₃+6H₂0
2Cr<^,-^(5F<^:SO₄+6^(OH)₂+6H₂O=^2C^r((^]H)₃+6Fe(C^F^)₃ +6CaSO4

FeSO₄ ning sarfi muhit pH iga va xrom konsentratsiyasiga bog‘liq. Jarayonni qulay sharoitlari quyidagicha: T=20° C, pH=7, FeSO₄ ning sarfi mo‘ljaldan 1,3 marta ko‘p.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Ozon gazi qanday xususiyatlarga ega?
   
2. 
   Ozonlash jarayoni oqova suvdagi qanday birikmalarni zararsizlantiradi?
   
3. 
   Ozon gazining zararsizlantinsh ta’siri nimaga bog‘hq?
   
4. 
   Oqova suvni ozonlash usulida zararsizlantinsh qurilmasi qanday tuzilgan?
   
5. 
   Oqova suvni qaytansh usuli qaysi hollarda qo'llaniladi?
   
6. 
   Oqova suvlami olti valentlik xromdan tozalash uchun qanday reagentlar qo'llaniladi?
   

20. OQOVA SUVLARNI BIOKIMYOVIY TOZALASH
USULLARI

Biokimyoviy tozalash usuli oqova suvdagi erigan ko‘plab oiganik va ba’zi nooiganik (sulfidlar, H₂S, NH₃, nitritlar va boshqalar) birikmalami mikroorganizmlar yordamida o‘zlashtirib zararsizlantirishdir. Biokimyoviy tozalashga yuboriladigan oqova suvlar BPK va XPK kattaliklari bilan xarakterianadi. BPK - bu oqova suvdagi 1 mg organtzm birikmalarining ma’lum vaqt chegarasida (2, 5, 8, 10, 20 sutka) bioximik oksidlanishiga sarfbo'ladigan kislorodning mg dagi miqdonni ko'rsatadi. Masalan: BPK₅ — bu 5 sutkada biokimyoviy oksidlanishga kerak bo‘ladigan kislorodning miqdorini bildiradi.

XPK — bu suvda mavjud bo'lgan barcha qaytaruvchilaming kimyoviy oksidlanishiga kerak bo'lgan kislorodning miqdonni bildiradi. Organik moddalar bilan to‘qnashgan mikroorganizmlar ulami qisman parchalab suvga, CO₂ ga va biomassaga aylantiradi va bu jarayon biokimyoviy oksidlanish deb ataladi. Oqova suvni biokimyoviy tozalashning aerob va anaerob xillari mavjud. Aerob usulda mikroorganizmlar ucbun doimiy kislorod oqimi kerak va jarayon

20. 
    40° С dan oshmasligi lozim. Anaerob usulida kislorod bo‘lishi shart emas va bunda asosan cho‘kmani zararsizlantirish uchun foydalaniladi.
    

Aktiv il (balchiq) tirik organizm va qatnq suhstratlardan iborat. Tirik organizmlar — bakteriyalardan, oddiy qurtlardan, drojjilardan (xamirturish), mog‘ordan, hasharotlar lichinkalaridan, hamda suv o‘tlaridan iborat. Ulami hammasi biosenoz deb ataladi (12 xil mikroorganizm birlashadi).

Ushbu biosenoz aktiv il deb atalib, ularda bakteriyalaming jamoasi (to'plangani) shilimshiq qatlam (kapsulalar) bilan o'ralgan bo'ladi. Bunday jamoa zoogel deb ham ataladi. Zoogellar aktiv ilning strukturasinrng yaxshilanishiga, yaxshi cho'kishiga, hamda pishiqlamshiga sabab bo'ladi. Shilimshiq moddalar antibiotiklardan iborat bo'lib, ipsimon bakteriyalaming ko'payishigato'sqinlikqiladi. Agar bakteriyalaming shilimshiq qatlami bo'lmasa, ifloslangan moddalar sekin oksidlanadi.

Aktiv il amfoter kolloid sistema bo'lib, pH=4—9 ga teng, ulaming kimyoviy tarkibi deyarli yaqin bo'ladi. Masalan, koksoximik

zavodining aktiv ilining formulasi — С,₇И₁₉₉0„Х_й8₂, azot zavodiniki ^cso^Hi67° 52^N24^C« va shu kabilar, ya’m tarkibi juda yaqin. Aktiv ilmng quruq holidagi ko‘rinishi o‘z tarkibida 70—90% oiganik va 30—90% nooiganik moddalami saqlaydi. Aktiv ildagi substrat 40%gacha bo'lib, uning tarkibi turli suv o'tlarining qattiq qoldiqlaiidan va turli qattiq chiqitlardan iborat bo'ladi. Aktiv ilning tarkibida mikroorganizmlaming turli guruhlari mavjud bo'ladi. Bunday guruhlaming hosil bo‘lishi sanoat oqova suvlarining tarkibiga, eiigan kislorod miqdoriga, haroratga, muhit reaksiyasiga, tuzlarning mavjudligiga, oksidlanisli-qaytarish potensialiga va shu kabi boshqa faktorlaiga bog‘liq.

Ilning sifati uning cho‘kish tezhgi va suyuqlikni tozalash darajasi orqali belgilanadi. Yirik zarralar (patchalar) maydasiga qaraganda tezroq cho‘kadi.

Oqova suvning bioparchalanishi biokimyoviy ko'rsatkich orqali xarakterlanadi. Bu ko'rsatkich BPK/XPK nisbatini ko‘rsatadi. Sanoat oqova suvlarining biokimyoviy ko‘rsatkichi juda past bo‘ladi (0,05 —0,3), maishiy oqova suvlamiki esa — 0,5 dan yuqori bo'ladi. (organik birikmalar bilan ifloslangan oqova suvning BPKsi yuqori bo ladi, shuning uchun nisbat ko‘rsatkichi ham yuqori bo'ladi).

Biokimyoviy ko‘rsatkich bo‘yicha sanoat oqova suvlan 4 guruhga bo‘linadi.

9 gumh — 0,2 dan yuqori. Bunda oziq-ovqat sanoati suvlari — drojja, kraxmal, shakar, pivo sanoat suvlan, neftni birlamchi haydash, sintetik yog‘ kislotalari, oqsil, vitamin ishlab chiqarish va shu kabi sanoat tarmoqlarinmg suvlari.

2. 
   guruh — 0,9—0,02. Bunga koks, azot sanoati, koksokimyoviy, soda sanoati oqova suvlari kiradi.
   
3. 
   guruh - 0,09-0,009. Bunga sulfatlash, xlorlash, yog‘, PAV, H₂SO₄ kislotasi, qora metall va og‘ir mashina sanoati oqova suvlari kiradi.
   
4. 
   guruh — 0,009 dan kichik. Bunga ko‘mir, ruda sanoati, (suvda suzib yuruvchi moddalar) oqova suvlari kiradi. Bunday korxona suvlari faqat mexanik tozalash usuli yordamida zararsizlantiriladi.
   

9 va 2gumh shvlanningifloslanganlikdarajasjdeyarliyaqin tn ‘ladi. Ulartozalangandan keyin qayta suv aylanma nlstemalsrds qo‘lianlisdl.

215

3 gunih suvlandavny ^osil Пю‘НЬ,ulaming ifloslanganlik darajasi o'zgarib taasdii alsa Uaaadmyayiy aatidlstUns UsadatUla badsda. Ba tavlsads eaigsk moddslsa ko‘p bodsdi vs alsaki qsyts atUlstib bodmsydi. Oqoys taydsgi eaigsk oigskia moddslsa bioaimyoviy oatidlskitUi acUak ulsa miaaooagskizmlsa Uaisyaatigs tatUitUi aeraa, bakds atatiy aol miaaoainakizmlaa Uajayratigs Uaradigak jaasyoklaina bogdiq. Ba iarsyoklsa moddalalni oatidlskitUii ekeigiys ajrslitUi vs yskgi Uiriamalaa tiktezi bilsk tagsydi. Ba israyoklsmi UontUida Seamektlsai maasaaaU oqtillaa astts aol o^ksydi.

Bioaimyoviy aeaatiys tezligi Sermektlsa aatiylinina bogdiq bodibi akikg o‘zi ets maUit boaatida pH gsi vs taydsgi botUqs moddalaina bogdiq. Hsaorat aodsaiUtUi bilsk Seamektstiv aeaktiya tezligi Usm otUsdi. LeRik Uaaoastkikn ms’lam cUenaasti bor.

Agaa oqovs tavds bia qskcUs Uiaikmslsr msviad bodtal akds oktidlakitU israyoki oinakaa biaikmslsmikg miqdoaiga vs ttaaataratins bogdiq bo'l^d^i.

BiaikcUi o^kds Uajsyra mstenaliki ao'psytiaavcUi vs ekerniya cUiqsaavcUi moddslsa psrcUslakadi. Qolgsk moddslsa ets Sermektlaa boa yo)qligigs qarabl biaik aetm oktidlskadi. BiokimyoУiy oktidlakitU resktiyalsпm amamiy tsazds qayidsgicUs iSodslstU mamfak: C_XH,O.N + (x + ^y/^+ ^z/₃+%)0₂ >xCO₂ + (y-3)2H₂O+NH,+AH ⁽¹⁾