M. Mamadazimov

70-§. Yer atmosferasida yo‘ldosh orbitasining evolutsiyasi

Yer atmosferasining sun’iy yo‘ldosh harakatiga qarshilik kuchi ushbu for- muladan topiladi:

^Fqarsh

_{ cS} ^nis _,

2

bu yerda: c – atmosferaning yuqori qatlamlari uchun kattaligi 2–2,5 bo‘lgan o‘lchamsiz qarshilik koeffitsiyentini; S – yo‘ldoshning harakat yo‘nalishiga tik bo‘lgan maksimal kesim yuzini; ρ – atmosfera zichligini; υ_nis esa yo‘ldoshning tashqi muhitga nisbatan tezligini ifodalaydi.

Atmosfera qarshiligi ta’sirida vujudga kelgan chet- lantiruvchi tezlanish yo‘ldoshning massasiga teskari pro- porsional bo‘lib, uning ko‘ndalang kesim yuziga to‘g‘ri proporsional hisoblanadi. Shu bois ichi deyarli bo‘sh bo‘lgan yo‘ldoshga atmosfera qarshiligining ta’siri juda kuchli bo‘ladi. Aynan shu omil tufayli quyi orbitaga chi- qarilgan tashuvchi raketaning yo‘ldoshdan ajratilgan va

yonilg‘idan bo‘shagan oxirgi bosqichi atmosfera qar- _A

shiligini ilmiy apparaturalar zich joylashtirilgan kontey-

nerga nisbatan kuchli «his» qilib, tezda orqada qolishini ta’minlaydi.

Qarshilik kuchi tufayli yo‘ldosh harakatiga ta’sir etuvchi chetlantiruvchi tezlanishning kattaligi 200 km balandlikda 2,2 · 10^–4 m/s² ni, 400 km balandlikda 3,1 · 10^–6

m/s² ni, 800 km balandlikda esa atigi 2,6 · 10^–8 m/s² ni tashkil etadi. Yo‘ldosh

100 km balandlikda uchayotganda bunday tezlanishning miqdori sezilarli darajada katta bo‘lib, 30 m/s² ga teng bo‘ladi.

110–120 km balandlikdan pastga atmosferaning zichligi keskin ortishi tufayli SY navbatdagi aylanishini yakunlay olmaydi. Bunda uning trayektoriyasi qo‘l soati prujinasining spirali ko‘rinishida bo‘lib, SY har safar perigeyidan o‘tishda tezligi keskin kamayib boradi (120-rasm).

Atmosferada yo‘ldosh harakatining tormozlanish jarayonini diqqat bilan o‘rganish atmosfera yuqori qatlamlarining zichliklarini hisoblashga imkon berib, u qimmatli nazariy va amaliy xulosalarga olib keladi.


Sun’iy yo‘ldosh orbitasini ma’lum maqsadni mo‘ljallab har qanday o‘zgar- tirish (tezlatish, tormozlash, burish) orbital manyovrlar deyiladi. Kosmonavtikada ko‘p hollarda yo‘ldosh orbitasini ko‘p impulsli shunday manyovrlar yordamida o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. Keyingi paragrafda shunday hollardan ayrimlari bilan tanishamiz.

26.