M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

Darsning maqsadi:
• mazkur m a’ruzani o ‘qitishdan ko‘zlangan maqsad talabalar- 
ning zamonaviy xalqaro munosabatlarda integratsiya tushunchasi, in­
tegratsiya borasidagi bilimlarini chuqurlashtirish;
• talabalar jahon hamjamiyatidagi mavjud integratsion birlash­
malar borasida tasavvur hosil qilishlariga ko‘maklashish;
• talabalarga nazariy tushunchalardan foydalanishni hamda 
amaliyotda ulami qo‘llashni o ‘rgatish;
• xalqaro mintaqashunoslik fani yuzasidan bilimlarini chuqur­
lashtirish;
• turli mintaqalardagi mamlakatlaming siyosiy-ijtimoiy jara­
yonlari borasida tasavvur hosil qilishlariga ko‘maklashishdan iborat.
Tushunchalar va tayanch iboralar: xalqaro munosabatlar, jahon
siyosati, globallashuv, tendensiya, mintaqaviy integratsiya, global er­
kin savdo, dezintegratsiya, S. Xoffman, E. Xaas, U. Rayker, U. Fisher,
federalizm, funksionalizm, kommunikatsiyaviy yondashuv, neofunk-
sionalizm, xalqaro siyosat, xalqaro tashkilotlar, globallashuv, tenden­
siya, global muammolar.
4.1. Xalqaro mintaqaviy jarayonlam i modellashtirishga
nisbatan qarashlar
K o‘pgina turli soha maktablari bu qarashni ko‘rilayotgandek qa­
bul qilsa, global shaharlar va tarmoq aloqasi farqlanuvchi sifatida 
ko‘riladi, chunki bu shuni olg‘a suradiki, Tayloming empirik “jahon 
shahar tarmog‘i aloqasi Wallersteinmng jahon tizimlari tahlilidan ke­
ladi” nazariyasiga qaramasdan globallashuvning asosiy kuchi shahar­
lar bo‘ladi (Taylor, 2004; Brown, 2010). Taylor va uning izlanuvchi- 
lari, asosan, kapitalizm geografik jihatdan global rivojlangan servis iq- 
tisod tashkiloti orqali strukturalangan y o in i bilishda muvofiq tahliliy
36

---

shkala sifatida shaharlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi (Taylor, 2000). Eng 
muhim narsa shuki, tahlil rivojlangan ishlab chiqaruvchi xizmatlar 
tarmog'ining ishlayotgan amaliyotlari ishlashini ko‘rsatuvchi Sas- 
scnning “global shahar” konsepsiyasi asosida quriladi. Sassenning 
likriga ko‘ra, biz globallashuv bilan bog‘laydigan metropolitan, milliy 
va global darajalarda iqtisodiy jarayonlaming koinotga tarqalishiga 
doir yondashuvlar yuqori darajali boshqaruv va boshqamv ope- 
nitsiyalari hududiy markazlashuvining yangi shakllari uchun talabga 
liissa qo‘shadi (Sassen, 2002, 3-bet). Bu yerdagi Tayloming tahliliy 
uslubi haqida qiziqish nuqtasi shundaki, tarmog‘ paradigmasi oqim- 
lar bo‘shlig‘ining yangi tarmoq paradigmasi bilan hududlar va milliy 
davlatlaming eski paradigmalarini о‘mini egallovchi yangi linzalari 
orqali jahon rivojlanishini kuzatishimizga imkon beradi (Castells. 
I‘)%). I)u qarashga ko‘ra, (global) shaharlar faqatgina tarmoq ichi- 
dayj birlashgan joylar emas, balki ular turli holatga doir shkalalarda 
i«|f
in
«
h
I
i
у
jarayonnmg lo'ldiruvchi markazlashuvi va markazlashuv- 
dan qoi hishini global jarayonining birqismidir. Bu konsepsiya asosiy 
joy hit ho* lgan global shaharlar ostida globallashuvning aloqador 
jarayonini tuslumishimi/ga yordam beradi.
Taylor taklif qilganidek (2000), kapitalizmni anglash uchun 
Mnuulcl nazariyasi (1979, 1995)ga qaytish lozim. Braudel nazariya- 
sitla kapitalizm va liberalizm sohalarda ulaming ta’sirlarida mavjud 
g'oyalarni nazarda tutuvchi ikkala nazariy aloqalaming murosaga 
kelishi'ga imkon beradi. Braudelning qarasharida, kapitalizm bundan 
buyon bozor ishlamaydigan iqtisod zonasidir (iqtisodning yuqori qat- 
lami). Arrigi (1994, 8-b.) buni quyidagicha talqin qilgan:
Iqtisodning yuqori qatlami “katta daromadlar” bor yerda joylash­
gan. Bu yerda daromadlar kattaligiga faqat kapitalistlar biznesning 
eng daromadli sektorlarini monopollashtirgani sabab bo‘lgani yo‘q; 
kapitalistlar qatlami o ‘z sarmoyalarini kam natija bemvchi biznesga 
kiritishni borgan sari kamaytirayotgani ahamiyatliroq. Bunday vazi- 
yatda transmilliy xususiy munosabatlar axborot olish va moliyaviy 
aylanmalami boshqarishda bozorlardan ko‘ra ko‘proq ahamiyatga 
ega. Braudel yondashuvi kapitalizm va davlat o‘rtasidagi murakkab 
dialektik munosabatlami tushunishda ham yordam beradi.
37

---

Bir tomondan, kapitalistlar davlat hududidan tashqariga chiqishi, 
dunyo iqtisodiyoti bo‘ylab o ‘z tizimlarini yo‘lga qo‘yishi kerak. Le­
kin boshqa tomondan, ular davlatga, uning qudratiga, monopoliyalar 
qurish va uni ushlab turish kabi qobiliyatiga muhtojdirlar (Waller- 
stein, 1974). Shuning uchun, avvaldan, kapitalizm chegaralash -
boshqarish, nazorat qilish, davlat hududlari bo‘ylab bozorlar yaratish 
kerakligi va chegaralami yo‘qotish, Braudel so‘zlari bilan aytganda, 
“Kapitalizm - bu iqtisodning shunday bir qismiki, u biznesning eng 
daromadli sohalarini egallash uchun davlat hududidan chiqib ketadi” 
(Sassen. 2007). Shunday ekan, o ‘zining kapitalistlarini tashqarida 
qo‘llab-quwatlashi uchun, davlatlar o‘z hududida qudratli bo‘lishi 
kerak. Lekin shu bilan birga, kapitalistlar davlat limitlaridan tashqari­
ga chiqa olishi uchun, uning qudrati geografik jihatdan chegaralangan 
bo‘lishi lozim. Qadimdan kapitalizm qudratli davlat va transmilliy 
kapital o ‘rtasidagi vosita bilan xarakterlangan: iqtisodiy chegaralari 
davlatning chegaralaridan kengroqdir. Shuning uchun, globallashuv 
davrida hech qanday o ‘zgarishlar boigani yo‘q deyish mumkin: dav­
latning qudrati xalqaro iqtisodiy faktorlaming qudratini kuchaytiradi.
Lekin, o ‘zak jarayonlar xuddi o ‘sha bo‘lgani bilan, ulaming 
masshtabi va intensivligi o‘zgargan: birinchidan, Braudelning Yev­
ropa “iqtisod dunyo”si (“economiye-monde”) xalqaro bo‘ldi, ikkin- 
chidan, oqimlar intensivligi oxirgi yigirma yillikda jadallashib bor- 
moqda. Xalqaro firmalar xalqaro ishlab chiqarish tarmoqlari bilan 
bu jarayonlarda markaziy rolni o‘ynamoqda (Dicken, 2003; Coye 
et al.. 2004). Bu global moliyaviy kapitallardagi o ‘zgarishlar davlat­
laming iqtisodiy qudratini sindirib, davlatlar va hududlar o ‘rtasidagi 
kapitallar oqimini jalb qilishdagi raqobatning o‘sishiga sabab 
bo‘lmoqda (Brenner and Theodore, 2002). Masshtab va intensivlik 
o ‘zgarishlari, tabiiyki, xalqaro tizim yuzaga kelishiga sabab b o igan 
sifat o ‘zgarishlari sifatida talqin qilinishi mumkin (Brenner, 2001, 
610-b). Davlat bu jarayonlardagi asosiy aktor bo‘lganiga qaramay, 
uning hudud jihatdan chegaralanganligi tashqaridagi jarayonlarga 
ta’sir qilish kuchi ancha susayganligiga olib keladi. Ijtimoiy va iq­
tisodiy tartibotlaming lokal va xalqaro miqyosda o ‘zaro aralashuvi 
(Cochrane and Pain, 2000) transmilliy kuchlardan ortda qolayotgan
38

---

milliy davlatlar avtoritetiga shubha bildirmoqda (Robinson. 2011). 
Shu sababli, globallashuv jarayoni ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning 
subnatsional, regional va xalqaro iqtisodiy zonalar, boshqaruv me- 
xanizmlari va madaniy komplekslar ko‘rinishda “reterritorializatsiya” 
lashishiga stimul bo‘ldi24.
Ayni vaqtda integratsiyaning jarayon sifatidagi ba’zi o‘ziga xos 
sifat jihatlari ham ta’kidlanadi. Ulaming bo‘lmasligi, Doych fikricha, 
muvaffaqiyatli rivojlanish imkoniyatlarini ancha kamaytiradi:
- vaqt omiliga katta ahamiyat beriladi: integratsiya jarayo­
nining ishtirokchilari integratsiyada ishtirok etish tufayli zimmalari- 
dagi yukni sezishlaridan aw alroq haqiqiy foyda olgan taqdirdagina 
integratsiya jarayonini muvaffaqiyatli deb hisoblash mumkin;
- integratsiya jarayoni aksariyat hollarda integratsion bir- 
lashmaning qolgan a ’zolariga nisbatan rivojlanganroq yoxud kuchli- 
roq bir yoki bir necha siyosiy birlikdan iborat “kuch markazi” atrofida 
tashkil etiladi va muvaffaqiyatli rivojlanadi;
- integratsiya jarayoniga ishtirokchilar o ‘rtasida urushlami 
psixologik jihatdan qabul qilmaslikning chuqurlashuvi xos bo‘lib, 
yanada muhimrog‘i, «harbiy harakatlarga tayyorgarlikni institusio- 
nallashtirishga va urushni qonuniy asoslangan deb hisoblashga tay- 
yorlikning pasayishi» xosdir;
- integratsiya rivojlanishi bilan siyosiy partiyalar, diniy, iqti­
sodiy manfaatlar gumhlari kabilar o‘rtasidagi davlat ichki ajralishi 
(ichki milliy ajralish) o‘zining ichki milliy xususiyatini yo‘qotadi va 
borgan sari transmilliy xususiyat kasb etadi;
- ilgari integratsiyaviy birlashmaning muvaffaqiyati ko‘p 
jihatdan asosiy siyosiy partiya yoki fraksiyalaming muayyan yangi 
g‘oya, shior, umummintaqaviy xususiyatga ega rejalami may donga 
olib chiqishlari bilan belgilangan.