S u d lo vlilik deb, sud o rg an la rig a taa llu q li b o ‘lgan fu q aro lik
ishlarining sud tizim i b o ‘g ‘in lari o ‘rtasida taq sim lan ish ig a aytiladi.
Ishning sudlovliligini belgilash m a z k u r ishni ay n a n qaysi su dning
k o ‘rishga va hal etishga vakolatli ekanligini b ild ira d i1.
Sudlovga tegishlilik, birinchidan, hal q ilin ad ig an m asalan in g
sudga tegishli b o ‘lishini belgilasa, ikkin ch id a n , m a z k u r ishning
sud tizim i b o ‘g ‘inlari vakolatiga kirishini ifodalaydi. Sudlovlilikni
a n iq lash d a n izo n in g pred m etig a, su byektlar m asalasiga, u larn in g
y ashash yoki m o l-m u lk in in g tu rg a n jo y ig a e ’tib o r b erish talab
etiladi. M uayyan b ir ishni hal qilishga qaysi sud vakolatli b o ‘lishi
m um kinligini belgilashda sudlovlilikning tu rd o sh va h u d udiy turlari
m u h im aham iy at kasb etadi. A ksariyat fuqarolik ishlarini k o ‘rish
vakolati 0 ‘zbekiston R espublikasi F P K n in g 141-m oddasiga asosan,
fuqarolik ishlari b o ‘y icha tu m a n la ra ro , tu m a n (sh a h a r) sudining
sudloviga berilgan.
O talikni belgilash to ‘g ‘risidagi ishlarning d a ’voli ishlar tu rk u -
m iga m ansubligini hisobga olgan h o ld a, 0 ‘zb ekiston R espublikasi
F P K n in g 2 4 1-m oddasiga aso san , u m u m iy q o id a b o ‘y icha ja v o b
g a rn in g d o im iy y a sh ab tu rg a n yoki d o im iy m a s h g ‘ul b o ‘lgan
joyidagi sudga beriladi. A gar javo b g arn in g yashash jo y i n o m a ’lum
b o ‘lsa, u n in g m o l-m u lk i tu rg a n joydagi yoki u n in g oxirgi yashash
joyidagi sudga m u ro jaat qilinadi.
Shu bilan birga, fu q a ro la m in g h u q u q va m an faatlari hisobga
o lin g a n h o ld a d a ’v o gar a lim e n t u n d irish t o ‘g ‘risidagi, o talik n i
1 Sh.Sh. Shorahmetov. 0 ‘zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi.
D arslik. Т., «Adolat», 2001, 141-bet.
192
belgilash haqidagi va m ayib b o ‘lganlik h a m d a sogMiqqa b o sh q a ch a
tarz d a shikast yetkazganlik yoxud boqu v ch isin in g o ‘lim i natijasida
k o ‘rilgan z a ra r o ‘rnini q o p lash t o ‘g ‘risidagi d a ’volarni o ‘zi yashab
tu rg a n joydagi sudga h a m taq d im etishi m u m k in va sudlovlilikning
b u n d a y shakli m uqobil sudlovlilik deb yuritiladi.
K o ‘p gina h o lla rd a otalikni belgilash to ‘g ‘risidagi d a 'v o la rd a bir
v aq tn in g o ‘zida bolaga n isb a ta n a lim e n t un d irish t o ‘g ‘risidagi talab
h a m k eltirilishi m u m k in . B unday h o lla rd a m u q o b il sudlovlilik
q o idalariga rioya qilinishi kerak. S hu n g a aso san , b u n d a y d a ’volar
0 ‘zb ekiston R espublikasi F P K n in g 145-m oddasiga k o ‘ra, ja v o b
g a rn in g t u r a r jo y i y o k i 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i F P K n in g
2 4 1 - m o d d a s i u c h in c h i q ism ig a m u v o fiq , d a ’v o g a rn in g tu r a r
joyidagi sudga berilishi m u m k in .
O talik n i belgilash t o ‘g ‘risidagi ishlarning a lo h id a ish yuritish
tartib id a h am k o ‘rib chiqilishini inobatga olsak, bun d ay turkum dagi
a riz ala r a rizach i yashab tu rg a n joydagi sudga beriladi ( 0 ‘zbekiston
R espublikasi F u q aro lik protsessual kodeksining 2 8 4 -m oddasi).
22.2. Otalikni belgilash to‘g‘risidagi ishlarni da’vo qo‘zg4atish
tartibida sudda ko‘rish asoslari va tartibi
O ta lik n i belgilash t o ‘g ‘risidagi ish la rn i su d d a k o ‘rish d a ’vo
q o ‘zg‘atish va alo h id a ish yuritish tartib id a am alga oshiriladi.
O talikni belgilash to ‘g ‘risidagi ishlarni d a ’vo q o ‘zg‘atish tartibida
sud d a k o ‘rib hal qilish u c h u n quyidagi m axsus shartlarm ng b o ‘lishi
talab etiladi:
1)b o lan in g onasi bilan otaligi tax m in qilin ay o tg an shaxs o ‘r-
tasid a F H D Y o rg an larid a qayd etilgan n ik o h n in g m avjud em asligi;
2 )b o la n in g onasi bilan otaligi tax m in qilinayotgan shaxs o ‘r-
tasid a otalik n i belgilash t o ‘g ‘risida birgalikdagi a riz an in g m avjud
em asligi;
3 ) otaligi tax m in qilinayotgan shaxsning hayot ekanligi;
4) o n a vafot etganda, o n a m uom alaga layoqatsiz deb topilganda,
on a n in g qayerdaligini aniqlash im koniyati b o ‘lm aganda, o n a onalik
h u q u q id a n m a h ru m q ilin g a n d a o ‘zin i b o la n in g o ta si d e b ta n
olay o tg an shaxsning vasiylik va hom iylik organi bilan kelishilgan
arizasining b o ‘lm asligi;
5) b o lan in g o tasi sud to m o n id a n m u o m alag a layoqatsiz deb
to p ilg a n id a o ta h o m iy sin in g vasiylik va h o m iy lik o rg an i bilan
kelishilgan arizasining b o im a s lig i.
193
B u n d a y ta s n if d e y a rli b a rc h a y u rid ik a d a b iy o tla rd a ay rim
o ‘zgartirish lar bilan b e rilg a n 1.
O talikni belgilash to ‘g‘risidagi ishlar b o ‘yicha yuqoridagi maxsus
sh artlar bilan birgalikda sudga m urojaat qilishning quyidagi um um iy
s h a rtla ri h a m a m a l q ila d ik i, b u larg a : d a ’v o g a rn in g fu q a ro lik
protsessual h u q u q va m u o m a la layoqatiga ega boMishi; ishning sud
organlariga taalluqli va u n in g sudlovga tegishli ekanligi; sudning
ay n a n o ‘sha taraflar o ‘rtasid a, ay n an b ir p red m e t t o ‘g ‘risida va
ay n an b ir asoslar b o ‘yicha c h iq q a n nizo yuzasidan qabul qilinib,
q o n u n iy kuchga kirgan hal qiluv q a ro rin in g yoki ish y u ritishni
tugatish to ‘g ‘risidagi ajrim ining b o ‘lm asligi kabi h o la tla r kiradi.
Bizning n a z arim izd a , otalikni sud y o ‘li bilan belgilash t o ‘g ‘risida
d a ’vo q o ‘zg‘atgan o n a protsessual m a ’n o d a d a ’vogar deb e ’tiro f
etilishi m um kin. Lekin ish b o lyicha o n a haqiqiy d a ’vogar hisoblan-
m ay, b a rc h a ho llard a d a ’vogar bola b o ‘lib qolaveradi.
S h u n in g d e k , sud a m a liy o tid a o talik n i belgilash t o ‘g ‘risidagi
d a ’vo talabi bilan nikohsiz tu g ‘ilgan b o laning o ‘zi voyaga yetgandan
keyin, bola kim ning qaram ogN da b o ‘lsa, o ‘sha shaxs to m o n id a n
sudga m u ro ja a t qilish h o la tla ri k u z a tila d i. B unga a so sa n bo la
o n a sin in g o ‘lim i yoki b e d a ra k y o ‘qolganligi yoxud m u o m alag a
layoqatsizligi yoki b o sh q a sabablar asos b o ‘lishi m u m k in . M asalan,
«N avoiy sh a h a r sudiga d a ’vogar S.X. m u ro jaat qilib, qizi vafot
etganligi tufayli u n ing q a ra m o g ‘ida q o lg an nevarasiga n isb atan
javobgar B .M .n in g otaligini belgilab berishlarini so ‘ragan»2.
Ish q o ‘zg ‘atu v ch i shaxslar q a to rid a nikohsiz tu g ’ilgan b o lan in g
o ‘zi ham voyaga yetgandan keyin sudga m urojaat qilishi belgilangan
b o ‘lib, bunga bola on asin in g uzoq m u d d at kasalligi, oNim i, bedarak
y o ‘qolganligi, m u o m alag a layoqatsizligi, sudga m u ro jaat qilishni
istam aganligi yoxud b o sh q a h o la tla r sabab boNishi m um kin.
22.3. Alohida ish yuritish tartibida otalikni tan olish
va otalik faktining belgilanishi
O talikni belgilash to ‘g ‘risidagi fuqarolik ishini d a ’vo q o ‘zg‘atish
tartib id a k o ‘rib c h iq ish d a n tash q a ri, alo h id a ish yuritish tartib id a
k o ‘rib hal qilishga h am y o ‘l q o ‘yiladi. C h u n k i am aldagi O ila kodek-
1 С ем ей н ое право. У чебник. П од ред. С.А. М уратовой. М ., «Ю рист-
пруденция», 2001, стр. 124.; Л .М . П чели н цева. С ем ей н ое право Р оссии.
У чебник. М ., « Н о р м а -И н ф р а » , 1999, стр. 247.
2 0 ‘zb e k isto n R espublikasi O liy sudi u m u m la sh tirish va sud statistik asi
b o ‘lim ining 2001-yilgi arxiv m a ’lum otlaridan.
194
sining 6 2 -m o d d a si t o ‘rtin c h i qism ida b o lan in g onasi bilan n ik ohda
b o ‘lm agan, lekin o ‘zini b o lan in g otasi d eb tan olgan shaxs vafot
etgan taq dirda, u n ing otalik fakti sud to m o n id a n belgilanishi m u m
kinligi t a ’kidlangan.
K o‘pgina yuridik adabiyotlarda ta ’kidlanishicha, alohida tartibda
ish yuritish — b u sud ishlarini yu ritish n in g a lo h id a tu ri b o ‘lib,
fuqarolik sud ishlarini y u ritishning u m u m iy qoidalariga asoslangan
h o ld a h u q u q iy ta rtib g a s o lis h n in g m ax su s u su li s a n a lib , su d
organlariga tegishli huquq to ‘g ‘risidagi nizosiz ishlarni k o ‘rish tartibi
h iso b lan ad i.
0 ‘zb ek isto n R espublikasi F u q aro lik protsessual kodeksining
2 8 3 -m o d d asig a k o ‘ra, otalik n i belgilash fakti yuridik aham iyatga
ega boMgan fak tlar tu rkum iga kiritilgan boMib, u ni alo h id a ish yuri
tish tartibida k o ‘rishda quyidagi shartlarga rioya qilingan taqdirdagina
sud to m o n id a n qabul qilishga yoM q o ‘yiladi:
• a riz ac h ig a bu faktni belgilash tegishli h u q u q iy o q ib a tla m i
keltirib chiqarsa;
• a riz a c h i b u fak tn i tasd iq la y d ig an tegishli h u jja tla rn i b o s h
q a c h a (sudsiz) yoM b ila n o lish yoki tik lash im k o n iy atig a ega boM
m asa;
• b u faktni belgilash fu q a ro la m in g shaxsiy yoki m ulkiy h u q u q
larini bevosita keltirib ch iq a rsa, o ‘zgartirsa yoki tugatsa.
Q o n u n c h ilik d a a lo h id a ish y u ritish ta rtib id a o ta lik n i ta n o lish
va o ta lik fak tin i belgilash kabi tu rla ri k o ‘rsatib o ‘tilg an boMib,
ush b u fak tlarn i belgilash a riz ac h ig a q a rin d o sh lik , qaram ogM da
boM ganlik, m e ro sg a boM gan h u q u q n i b e lg ila sh , b o q u v c h is in i
y o ‘q o tg a n lik n a fa q a sin i olish kabi fak tlarn i belgilashga im k o n
tu g ‘diradi.
A lohida ta rtib d a ish yu ritish d a h a m d a ’vo tartib id a ish yuritish-
d a g id e k , fu q a ro lik p ro ts e s s in in g ish q o ‘z g ‘a tis h , ish n i su d d a
ko ‘rishga tayyorlash, sud m u h o k am asi, ish b o ‘yicha hal qiluv qarori
ch iq arish kabi b o sq ic h la rid an oMiladi. Lekin shu bilan birgalikda
alo h id a ta rtib d a ish yuritishga o id b a ’zi xususiyatlar h am borki,
ularga n izo n in g m avjud em asligi, nizolashuvchi taraflar, u c h in c h i
shax slarn in g boM masligi, ish b o ‘y ich a m a n fa a td o r sh axslarning
q atn ash u v i, sh u n in g d e k , n izo y o ‘qligi sababli d a ’voli tartib d a ish
yuritishga xos y ana b oshqa in stitu tla rn in g , c h u n o n c h i d a ’voni ta n
195
olish, d a ’v o d an voz kechish, ish b o ‘y ich a kelishuv bitim i tu zish ,
qarshi d a ’vo berish, d a ’voni ta ’m in lash m asalalarin in g boMmasligi
haq id a deyarli b a rc h a yuridik ad ab iy o tlard a k o ‘rsatib oMilgan.
A lohida ish yuritish tartib id a otalik n i belgilash xususiyatlaridan
biri - bu b o lan in g o n asi bilan n ik o h d a boM magan, lekin o ‘zini
b o la n in g o ta s i d e b ta n o lg a n s h a x sn in g v a fo t e tg a n lik fak ti
h iso b la n a d i. M a ’lu m k i, so b iq Ittifo q d a v rid a , y a ’ni 1968-yil
2 7 -iy u n d a qabul qilingan va 1968-yil 1-o k tab rd an q o n u n iy kuchga
kirgan «SSR Ittifoqi va ittifo q d o sh resp ublikalarning N ik o h va
O ila t o ‘g ‘ris id a g i q o n u n A s o s la ri» d a f u q a r o la m in g o ta lik n i
belgilash to ‘g ‘risida sudga m u ro ja at qilish h u q u q i belgilab b e rild i1.
Bu h a q d a am ald ag i O lz b e k isto n R espublikasi O ila k o d ek sin in g
6 2 -m o d d a si 4 -q ism id a , b o la n in g o n a si b ila n n ik o h d a boM m agan,
lekin o ‘zini b o la n in g otasi deb ta n o lgan shaxs vafot e tg a n ta q -
d ird a , u n in g o talik fakti sud to m o n id a n belgilanishi m u m k in lig i
k o ‘rsatib oMildi.
1968-yil 1 -o k ta b r sanasi b ila n bogMab o ta lik n i ta n o lish fakti
va o talik faktlari d e b tu rk u m la sh h ozirgi k u n d a h a m n a z ariy a d a
qoM lanib k e lin m o q d a . Lekin a m a liy o td a su d y a la r to m o n id a n a lo
hid a ish y u ritish ta rtib id a o ta lik n i belgilash y u z a sid a n c h iq a rilg a n
hal qiluv q a ro rla rid a o talik n i ta n o lish va o ta lik fakti tu s h u n -
c h a la rin i c h a lk a sh tirib y u b o rish h o la tla ri k u z a tilm o q d a . V a h o -
la n k i, b u la r d a n k e lib c h iq a d ig a n m o d d iy - h u q u q iy o q ib a tla r
tu rlic h a boMadi. S h u n in g u c h u n ush b u tu rk u m d a g i ish larn i t o ‘g ‘ri
tu sh u n ish va a n iq belgilash m aq sa d id a u larg a taa llu q li sh a rtla rn i
izohlab oMish m aqsadga m uvofiq hisoblanadi. C h u n o n c h i, otalikni
ta n olish fak tin i belgilash u c h u n q u yidagi sh a rtla r boMishi tala b
etilad i:
• b o la n in g onasi b ilan o ‘zini b o la n in g otasi d e b ta n o lgan
shaxs o ‘rtasida F H D Y o rg an larid a qayd etilg an n ik o h n in g m avjud
em asligi;
• b o laning onasi bilan n ikohda boM magan, lekin o ‘zini b o laning
otasi deb ta n olgan shaxsning vafot etganligi;
• b o la n in g o n asi b ila n n ik o h d a boM m agan, lekin o ‘zini b o la
n in g o ta si d eb ta n o lg a n sh a x s h a y o tlig id a b o la n i ta n o lg an
boM ishi;
1 В едом ости В ерховного С овета С С С Р , 1968, № 27, стр. 241.
196
• b o laning onasi bilan n ik o h d a b o im a g a n , lekin o ‘zini bolaning
otasi d eb ta n o lgan shaxs q a ra m o g ‘ida boMganligi;
• b o lan in g 1968-yil 1 -o k ta b rig a c h a tu g ‘ilgan b o ‘lishi.
O ta lik f a k tin i b e lg ila s h g a d o i r s h a r t l a r q u y id a g ila r d a n
ib o ra t:
• b o la n in g o n asi bilan o ‘zini b o la n in g o tasi d e b ta n olgan
shaxs o ‘rtasida F H D Y o rg an larid a qayd etilgan n ik o h n in g m avjud
em asligi;
• b o laning onasi bilan n ik o h d a boM magan, lekin o ‘zini bolaning
otasi deb ta n olgan shaxsning vafot etganligi;
• b o laning onasi bilan n ik o h d a boM magan, lekin o ‘zini bolaning
o ta s i d e b ta n o lg a n s h a x s n in g b o la tugM lishiga q a d a r b irg a
yashaganligi va u m u m iy ro ‘zg‘o r yuritgan boMishi yoki u lar b olani
birgalikda tarbiyalaganliklari yoxud ta ’m inlab turganligi yoki otalikni
ta n olganlikni tasdiqlovchi b o sh q a d alillarn in g boMishi shartligi
( 0 ‘zb ekiston R espublikasi O ila kodeksining 6 2 -m o d d asi);
• b o lan in g 1968-yil 1-o k tab rd an keyin tugMlgan boMishi.
H ozirgi vaq td a 1968-yil 1-o k ta b rg ac h a tugMlgan bo lalarn in g
h am m asi voyaga yetganligi sababli b u n d a y ishlarning deyarli kam
uchrashi kuzatilm oqda. Shunga qaram asdan, hozirda ham am aliyotda
otalikni ta n olish va o talik faktini belgilashda b o lan in g 1968-yil 1-
o k tab rg a ch a yoki u n d a n keyin tugMlgan boMishi asosiy sh a rtla rd an
biri ekanligiga su d lar to m o n id a n e ’tib o r berilyapti.
0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i O ila k o d e k s in in g 6 2 - m o d d a s i
t o ‘rtin c h i q ism ida b o lan in g onasi bilan n ik o h d a boM magan, lekin
o ‘zini b o lan in g otasi deb ta n olgan shaxs vafot etgan taq d ird a,
u n ing o talik fakti sud to m o n id a n belgilanishi m um kinligi k o ‘rsatib
o ‘tilg a n boM ishiga q a ra m a y , s u d la r to m o n id a n ish b o ‘y ic h a
chiqarilgan hal qiluv qarorlarida otalikni tan olish va otalik faktlarini
belgilash tu sh u n c h a la ri n o to ‘g ‘ri qoM lanilm oqda.
A lohida ish yuritish tartibida otalikni tan olish va otalik faktlarini
b elg ila sh t o ‘g ‘risid a s u d d a ish q o ‘zg ‘a tish u c h u n 0 ‘z b e k isto n
R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 6 2 -m o d d a s id a k o ‘rsa tilg a n ish
q o ‘zg‘atu v ch i sub y ek tlarn in g arizasi asos boMadi. M azk u r ariza,
ayrim istisnolarni hisobga o lm a g a n d a, 0 ‘zbekiston R espublikasi
F u q a ro lik protsessual kodeksining 148— 149-m oddalari talablari
asosida yoziladi. A rizada asosan ushbu faktni belgilash arizachiga
197
qan d ay m aq sad lar u c h u n z a ru r ekanligini, u sh b u fak tn i ta sd iq
laydigan tegishli hujjatlarni sudsiz tartib d a olish m u m k in em asligini
yoki y o ‘qolgan h u jjatlarni tiklab b o ‘lm asligini tasd iq lo v ch i dalillar
keltirilishi zarur. ( 0 ‘zb ekiston R espublikasi F u q aro lik protsessual
kodeksining 28 4 -m o d d asi). S h u n in g d ek , a riz a d a ishda q atn ash ish i
m u m k in b o ‘lgan m a n fa a td o r sh ax slar do irasi a n iq k o ‘rsatilishi
talab etiladi.
Ilm iy tad q iq o t natijalari sh u n i k o ‘rsatadiki, alo h id a ish yuritish
tartib id a otalikni belgilashda sudga m u rojaat qilish huquqi b o laning
onasi bilan n ik o h d a b o im a g a n , lekin o ‘zini b o lan in g otasi deb
tan olin g an shaxsning vafoti bilan yuzaga keladi va b u n g a qarilik,
u z o q m u d d atli kasallik, tasodifiy o ‘lim h o latla ri sabab b o ia d i.
S h u n in g u c h u n b u n d a y ishlar b o ‘y icha yosh senzi q a t’iy em as,
faq at tah lil etilgan hal qiluv qarorlari b o ‘y ich a, asosan 3 0 - 4 0 va
u n d a n y u q o ri y o sh d a g i o n a la r n in g su d g a m u ro ja a t q ilis h la ri
k u z a tilm o q d a .
A lohida ish yuritish tartib id a o talik n i belgilash u c h u n sudga
m u ro jaat qilish m aq sadlarini u m u m iy va m axsus tu rlarg a b o lis h
mumkin.
C h u n o n c h i, um um iy m aqsadlar deganda: o n a va bola m a n fa a t
larini b u tu n c h o ra la r bilan him o y a qilish, h a r b ir b o lan in g baxtli
b o la lig in i t a ’m in la b b e ris h , h a r b ir in s o n n in g o ila g a b o i g a n
m as’uliyatini oshirish, o ilad a b o lala r tarbiyasini ijtim oiy tarbiya
b ilan birga q o ‘shib olib b o rish k ab ilar n a z a rd a tu tilsa , m axsus
Do'stlaringiz bilan baham: |