M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

Yozma  dalillar  sifatida  ish  u c h u n   ah am iyatli  b o ‘lgan  h o latla r 
t o ‘g ‘risidagi  m a ’lu m o tla r b a y o n  etilgan  hujjatlar,  xizm atga daxldor 
va  shaxsiy  yo zish m alar,  y a ’ni  rasm iy  yoki  shaxsiy  ah am iy atg a  ega 
b o ‘lgan  x atlar e ’tir o f  etiladi. Y ozm a dalillarn in g   m az m u n i sifatida, 
ish  u c h u n   ah am iyatli  b o ‘lgan  h o la tla r  to ‘g ‘risidagi  m a ’lu m o tlarn i 
a lo h id a  t a ’kidlab o ‘tish  lozim .
Y ozm a  d alillarn in g   keltirilgan  belgilariga  tara fla m in g   yozm a 
tu sh u n tirish la ri  va  ek sp ertlarn in g   xulosalari  h a m   k iradi,  ch u n k i 
u la r  m a ’lum   belgilar  y o rd am id a   fikrni  ifodalaydi  va  p red m e td a  
(q o g ‘ozda)  bajariladi.  B in o b arin ,  isbotlanish vositasining m anbaini 
k o ‘rsatm ay  tu rib ,  y o zm a  d alillarn i  t o ‘liq  an iq lab   b o ‘lm aydi.
0 ‘z   n av b atid a,  y o zm a  d alillar  quyidagi  tu rlarg a  boMinadi:
1)  d a lo la tn o m a la r;
2)  h u jja tla r;
3)  rasm iy  xatlar;
4)  shaxsiy  m a ’nodagi  xatlar.
H ujjat shunday yozm a dalildirki,  u  m a ’lum  h uquqqa ega boMgan 
vakolatli org an  to m o n id a n  berilib,  o ‘zida b a rc h a  xususiyatlarni aks 
ettira d i  (m u d d a ti,  m an sa b d o r  shaxs  im zosi  va  bo sh q .).  H a r  bir 
hujjat  (k in o ,  fo to h u jjat,  m ash in a d a   yozilgan  hujjat)  yo zm a  dalil 
b o ‘la olm aydi.  F u q aro lik  protsessual q o n u n ch ilig id a yozm a dalillar 
quyidagi  u ch   toifa  y o rd am id a   paydo  b o ‘ladi:
1)  subyektning  obyektiv  h a q iq a tn i  qabul  qilishi;
2)  m a ’lu m o tla r  o ‘z  x o tirasid a  saqlanishi;
3)  m a ’lu m o tla rn i  p re d m e tla rd a   shartli  belgilar  bilan  m u sta h - 
kam lash  (harf,  so n ,  n o m a).
Y ozm a  dalillar  shakl jih a td a n   u ch   g u ruhga  b o ‘linadi:
•  o d d iy   sh akldagi  y o z m a   h u jja tla r  (m a sa la n ,  davlat  korx o - 
nasining  hadya  sh a rtn o m a si);
•  m a jb u riy   s h a k l  va  m o h iy a td a g i  y o z m a   d a lilla r   ( tijo r a t 
d alolatnom asi,  ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa to ‘g ‘risidagi dalo- 
la tn o m a );
•  k e y in c h a lik   d a v la t  b o s h q a rm a la rid a   q ayd  q ilin ish i  lozim  
b o ‘lg an ,  a m m o   n o ta ria l  tasd iq la n a d ig a n   s h a rtn o m a la r  (uylarni 
o ld i-so td i  sh a rtn o m a lari).
U m u m iy   q o id a   b o ‘y ich a,  y o zm a  d alillar  tara fla r  va  boshqa 
s h a x sla r  to m o n id a n ,  a g a r  u la r  u sh b u   d a lilla rn i  ta q d im   e tish  
im koni  b o ig a n d a g in a   ta q d im   etilishi  lozim .  A gar  ish tiro k ch ilar 
d alillarn i  taq d im   e ta   olm asalar,  sud  o ‘z  tashabbusi  bilan  yozm a 
dalillarni  to ‘playdi.  Shu  bilan   b ir  q a to rd a   sudya  protsess  ishti-
111

---

rokchilaridan yoki  ishtirokchi b o ‘lm agan boshqa shaxslardan yozm a 
dalillarni  talab   qilib  olishi  lozim .
A shyoviy  da lilla r  d e b ,  o ‘zin in g   tash q i  k o ‘rin ish i  va  b o sh q a 
xususiyatlariga qarab,  ishni  t o ‘g ‘ri  hal  etish u c h u n  a h a m iy atli b o ‘l- 
gan faktlam ing m avjudligini tasdiqlovchi yoki  rad etuvchi  narsalarga 
aytiladi.
A shyoviy d alillar F P K n in g  5 6 -m o d d asid a sanab o ‘tilgan barch a 
isbotlash  vositalari  bilan   b ir  xil  h o latn i  egallaydi.
F u q aro lik  protsessida,  q o id a  b o ‘yicha,  ashyoviy dalillar sifatida 
n izoning p red m eti  hisoblangan ashyolar yuzaga ch iq ad i va tabiiyki, 
su d   a s h y o n in g   n u sx a sin i  e m a s,  b e v o sita   o ‘z in i  (asl  a s h y o n i) 
tekshiradi.  A gar  m ulkdorga  bu  ashyo  tarixiy,  m ad an iy   va  b o sh q a 
qiym atga  ega  boNgani  va  uni  saqlash  yuzasidan  o g o h lan tirish d a n  
keyin  d a ’vo  q o ‘zg ‘atilgan  b o ‘lsa,  ashyoviy  dalil  sifatida,  m asalan, 
ta rix   va  m a d a n iy a t  y o d g o rlig i  h is o b la n is h i  m u m k in   ( F K n in g  
1 9 0 -m o d d a si).
A gar ashyoviy dalillarni  talab qilish  haqidagi  iltim o sn o m a   ishni 
tayyorlash bosqichida kelib tushgan b o is a ,  u holda bu  m asala sudya 
to m o n id a n   yakka  tartib d a   hal  etiladi.  Bu  b o sq ich d a  sudya  davlat 
korxonalari,  m uassasalar,  ja m o a t  birlashm alari  yoki  fu q aro lard a n  
a sh y o v iy   d a lilla rn i  su d g a   ta q d im   q ilis h n i  ta la b   q ila d i  y o x u d  
m an fa atd o r  shaxslarga  ashyoviy  d alillarn i  ta q d im   qilish  h u q u q in i 
berad ig an   so ‘rov  xatn i  b eradi  (F P K n in g   8 0 -m o d d asi).
A shyoviy  d a lilla rn i  ta q d im   q ilish   h a q id a   iltim o s n o m a   sud 
m uhokam asi bosqichida kelib tushsa,  bu m asalani sud ishda ishtirok 
etay o tg an   shaxslarning  fikrlarini  hisobga  olib  hal  etadi.  A gar talab 
qilin ay o tg an   ashyoning  qiym ati  past  b o ‘lsa  va  b u n d a y   usul  sud 
to m o n id a n   d a lilla rn i  o lish n i  te z la s h tirs a ,  su d   ash y o v iy   d a liln i 
taq d im   etish  u c h u n   olish  h u q u q in i  berad ig an   so ‘rov  xatini  berish 
m u m k in .