M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

14.3.  Isbotlashdan  ozod  qilish  asoslari
Isb o tlash d a n   ozo d   qilin ad ig an   h o la tla r  fuqarolik  protsessual 
h u q u q id a   ikki asosga:  h a m m a g a  m a ’lum  deb topilgan  holatlarga va 
preyudisial  (aw a ld a n   aniqlangan  faktlar,  lotincha  «praejudicium»  — 
dastlabki  hal  qiluv  qaro ri)  asoslarga  boflinadi.
105

---

FP K ning 60-m oddasiga ko‘ra, sud ham m aga m a ’lum  deb topgan 
holatlarni  isbotlashga m uhtoj em as.  D a rh a q iq a t,  h a m m ag a  m a ’lum  
b o ‘lgan,  shu ju m la d a n ,  sudyalarga  h a m   m a ’lum   b o ‘lgan  shu n d ay  
faktlar  borki,  u larn in g   b o ‘lg a n -b o llm aganligini  isbotlash  m u tlaq o  
talab qilinm aydi.
T a ’kidlash  kerakki,  m a ’lum otlam ing tarqalganlik k o ‘lam iga k o ‘ra 
h a m m ag a  m a ’lum lik  darajasi  tu rlic h a  b o ‘ladi,  y a ’ni:
•  m am lakat hud u d id an  tashqariga chiqishi, y a ’ni dunyo b o ‘yicha 
m a ’lum   faktlar.  D u n y o   b o ‘y ich a   m a ’lum   boMgan  faktlarga  m isol 
qilib  C h e rn o b il  A E S da  yuz  bergan  avariya  va  u n ing  so d ir b o i g a n  
kunini  (1986-yil  26-ap rel)  keltirish  m u m k in   va  h.k.;
•  m am lak at  h u d u d id a   m a ’lum   faktlar;
• m ahalliy tusga ega b o ‘lib,  ish  ko ‘rilayotgan  m uayyan b ir viloyat 
yoki tu m a n   h u d u d id a   m a ’lum   faktlar.
T a rq a tilg a n lik   d a ra ja sig a   k o ‘ra,  h a m m a g a   m a ’lu m   fa k tla r 
isbotlashga m uhtoj em as,  biroq tarqatilganlik darajasi bilan quyidagi 
huq u q iy   o q ib atla r b o g iiq :  m am lak at  do irasid a  h a m m a g a   m a ’lum  
b o ig a n   faktni  sud  q a t’iy  ta rtib d a   o ‘zining  qaro ri  bilan  hal  qilishi 
m u m k in .  A gar fakt,  m asalan,  b itta  tu m a n  doirasida  m a iu m   b o is a , 
bu fakt dalillar bilan tasdiqlanm aydi va shu sababli  sud o ‘z qaro rid a 
bu  holat  shu jo y d a   yashovchi  h a m m a   aholiga  m a iu m   b o iis h i  va 
shu  tufayli  bu  h o latn in g  d a ’vogar yoki jav o b g ar to m o n id a n   d alillar 
bilan   isbotlanishi  z a ru r  b o im a s lig in i  k o ‘rsatadi.
Isbotlashdan  ozo d   qilishning  ikkinchi  asosi  fak tn in g   prey u d i- 
sialligi  (m u q a d d a m   hal  etilganligi)  h iso b la n ib ,  u n g a   k o ‘ra,  b ir 
fuqarolik  ishi  b o ‘yicha  q o n u n iy   kuchga  kirgan  sud  qaro ri  bilan 
an iq lan g an   faktlar,  ay n a n   shu  shaxslar  ishtirok  etay o tg an   b oshqa 
fuqarolik ishi k o ‘rilishida qayta isbotlanm aydi.
F P K n in g  6 0 -m oddasiga m uvofiq, jin o y a t  ishi b o ‘yicha q o n u n iy  
k u chga  k irgan  sud  h u k m i  sud  to m o n id a n   h u k m   etilg an   shaxs 
h a ra k a tla rin in g   fu q a ro lik -h u q u q iy   o q ib a tla ri  t o ‘g ‘risidagi  ish n i 
k o ‘rib  ch iq ay o tg an   sud  u c h u n   faqat  shu  h a ra k a tla r  so d ir  etilgan 
yoki  so d ir  etilm aganligi  va  u lar  m az k u r  shaxs  to m o n id a n   so d ir 
etilgan yoki etilm aganligi  m asalalari yuzasidangina m ajburiydir.  Sud 
jin o y a t  ish id an   kelib  ch iq u v c h i  d a ’v o n i  k o ‘rishda  jav o b g a rn in g  
aybdorligi  m asalasini  m u h o k am a   qilishga  haqli  em as,  balki  faqat 
fuqaroviy n izoni hal qilishi  m um kin.  Sudning xulosasida h u k m n in g  
m avjudligidan  tash q a ri,  tara fla r  to m o n id a n   taq d im   etilgan  yoki 
fu q aro lik   ish in i  k o ‘rish  ja ra y o n id a   sud  to m o n id a n   t o ‘p lan g a n  
dalillar  ko ‘rsatilishi  kerak.
106

---

F u q a ro lik   protsessual  h u q u q   nazariyasida  b a ’zan   nizosiz  va 
y u rid ik   fara z li  (p re z iu m p s iy a )  fa k tla r  h a m   isb o tla s h d a n   ozo d  
q ila d ig a n   a s o s la r   h is o b la n a d i.  I s b o tla s h d a n   o z o d   q ila d ig a n  
aso slam in g   ushbu  tu ri  h u q u q   fan id a  belgilangan  y u ridik  faraz  deb 
a talad i.  Y uridik  (h u q u q iy )  faraz  d eg a n d a,  h u q u q   n o rm asi  bilan 
belgilangan,  m uayyan  h u q uqiy  o q ib atla r  tu g ‘d irad ig an   va  taraf- 
lard a n  birini  faraz qilin g an   faktik isbo tlash d an   ozo d   qiladigan  asos 
tu shuniladi1.
P rezum psiya  ishda  ishtirok  etu v ch i  tara fla rd a n   birini  ishga  oid 
m a ’lum  b ir faktlarni  isbo tlash d an   ozo d   qiladi.  M asalan ,  F u q arolik 
kodeksining 260-m oddasiga  k o ‘ra,  q o n u n   hujjatlari  yoki sh a rtn o m a  
b ilan   belgilangan,  q a rz d o r  m ajburiyatni  bajarm ag an   yoki  lozim  
d arajad a  bajarm ag an   taq d ird a   k reditorga  to ‘lashi  sh a rt  b o ‘lgan  pul 
sum m asi  n eu sto y k a  h iso b lan ad i.  N eu sto y k a  t o ‘lash  haqidagi  talab 
b o ‘yicha k reditor o ‘ziga yetkazilgan zararni isbotlash  m ajburiyatidan 
ozo d   b o ‘ladi.