M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

Shartnom aviy taalluqlilik alternativ taalluqlilikka o ‘xshab ketadi. 
B unda h am   taraflar n izo n i  hal etish  vakolatiga ega b o ig a n  org an n i 
tan la sh   im koniyatiga  ega  b o ‘ladilar.  F aq at  b u   y erda  n izo n i  qaysi 
o rg an d a   k o ‘rilishini  tara fla r o ‘zaro   kelishib  belgilaydilar.  M asalan, 
taraflar yuzaga  kelgan  nizoni hal qilishni  hakam lik sudiga topshirish 
h a q id a   h ak am lik   bitim ini  tuzishlari  sh u la r ju m lasid a n d ir.
Q o n u n   hujjatlarida yoki sh a rtn o m a lard a  n azard a tu tilg an  ayrim  
h o lla r d a   is h la r   d a s ta v v a l  s u d g a   q a d a r li  b o s h q a   o r g a n la r d a  
k o ‘rilganidan  keyingina sudga taallu q li b o ‘ladi.  B unday taalluqlilik 
tu ri  shartli  taalluqlilik  deb  n o m lan ad i.
11.2.  Fuqarolik  ishlarining  sudga  taalluqliligi  haqidagi 
umumiy  qoidalar
F u q a ro lik   ish la rin in g   ta a llu q lilig in i  belg ilash d ag i  m e z o n la r 
sifatida  qu y id ag ilar  e ’tiro f etiladi:
•  birinchidan,  nizoli  h u q uqiy  m u n o sa b a tn in g   xarakteri;
• ikkinchidan,  su byektlar tarkibi  (n iz o d a   ishtirok etuvchi  shaxs- 
larning  tarkibi);
•  uchinchidan,  h u q u q n in g   nizoli  yoki  nizosiz  ekanligi;
• to'rtinchidan,  nizodagi  tara fla r o ‘rtasida  sh a rtn o m a n in g   m av- 
ju dligi;
•  beshinchidan,  h u q u q iy   h ujjatning  xarakteri  (u n in g   no rm ativ  
yoki  n o rm a tiv   em asligi);
• oltinchidan,  n o rm a tiv -h u q u q iy  hujjatni  qabul qilgan organning 
turi  (shu  o ‘rin d a ,  davlat  boshqaruv  organlari  va  m ahalliy  o ‘zini 
o ‘zi  bosh q arish   o rg an la rin in g  tuzilishi  va  u lar to m o n id a n   ch iq aril- 
gan  q a ro rla rn in g   ustuvorligi  h am   n a z ard a   tutilad i).
F u q aro lik   ishlarining,  xususan,  m e h n a t  n izo larin in g   taa llu q li­
ligini  belgilashda,  avvalo,  n izo n in g   qaysi  tu rd a   ekanligini,  yakka 
tartibdagi  nizo  b o ‘lsa,  u n in g   xususiyatini;  m e h n a t  q o n u n ch ilig in i
7 9

---

q o ‘llash  yoki  yangi  m e h n a t  sh artlarin i  belgilash  b o ‘y ich a  va  y ana 
qaysi  h u q uqiy  m u n o sa b a tla rd a n   kelib  c h iq q a n in i  h a m   e ’tiborga 
olish  m aqsadga  m uvofiq  b o ‘ladi.
F P K n in g  31-m oddasiga m uvofiq,  u m u m iy  yurisdiksiya sudlariga 
quyidagi  ishlar  taallu q li  b o ‘ladi:
1) taraflardan h e c h  b o im a g a n d a  bittasi fuqaro b o ‘lgan nizolarga 
d o ir  ishlar,  q o n u n d a   b u n d a y   n izo larn i  hal  qilish  x o ‘jalik   sudi  yoki 
b o sh q a  organlarga  to p shirilgan  h o lla r  b u n d a n   m ustasno;
2)  F P K n in g   2 7 9 -m o d d a sid a   san ab   o ‘tilg an   a lo h id a   ta rtib d a  
k o ‘riladigan  ishlar;
3)  q o n u n   bilan   su d larning  vakolatiga  berilgan  b o sh q a  ishlar.
S h u n d a y   qilib,  ta ra fla rd a n   h e c h   b o ‘lm a g a n d a   bittasi  fu q aro
b o ig a n   nizolarga  d o ir  ishlar  fuqarolik  ishlari  b o ‘y ich a  sudlarga 
taalluqli  hisoblanadi.
Fuqarolik ishlarining taalluqliligini belgilashdagi m u h im  m ezo n - 
lard an  biri sifatida nizoli  h u q u q iy  m u n o sa b a tn in g  xarakteri  m u h im  
aham iyat kasb etadi. Y akka tartibdagi tadbirkom i bankrot deb e ’tiro f 
etish bilan  b o g ‘liq ishlar x o ‘ja lik  sudlariga taalluqlidir.  A gar,  yakka 
tartibdagi  ta d b irk o r  x o ‘ja lik   sudi  to m o n id a n   b a n k ro t  deb  e ’tiro f 
etilgan va  faoliyati  q o n u n d a  belgilangan ta rtib d a  tug atilg an   b o ‘lsa, 
uning ishtirokida vujudga kelgan barch a nizolar um um iy yurisdiksiya 
sudlariga taalluqlidir.
S u dlar  tad b irk o rlik   faoliyati  subyektlarining  d a ’vosi  b o ‘yicha 
ishlarni  к о ‘rib c h iq ish d a ish ch an lik  o b ro ‘siga yetkazilgan  m a ’naviy 
zararn i  u n d irish   t o ‘g‘risidagi  talab n i  h a m   asosiy  d a ’voga  q o ‘shib 
k o ‘rishga haqlidirlar.  B unday talab n i b o sh q a sudga taallu q li,  degan 
vaj  bilan  ishni  tugatishga  yoki  d a ’vo  arizasini  qabul  qilishni  rad 
etishga y o ‘l q o ‘yilm aydi.
11.3.  Fuqarolik,  mehnat,  oila,  turar-joy  va  boshqa 
huquqiy  munosabatlardan  kelib  chiqadigan 
nizolarning  sudga  taalluqliligi
O ila  h u q uqiy  m u n o sa b a tla rd a n   kelib  ch iq a d ig an   n izo larn in g  
sudga taalluqliligi 0 ‘zbekiston  Respublikasining O ila kodeksi q oida- 
lari b o ‘yicha belgilanadi.  Oila kodeksining  11-m oddasiga k o ‘ra, oila- 
viy h u q u q larn i  him oya qilish sud to m o n id a n  fuqarolik sud ishlarini 
yuritish qoidalari b o ‘yicha,  ushbu kodeksda n azarda tutilgan hollarda 
esa,  vasiylik  va  hom iylik  organlari  yoki  b o sh q a   davlat  organlari 
to m o n id a n   am alga oshiriladi.  X ususan,  O ila kodeksining  3 8 -m o d -
8 0

---

dasiga  k o ‘ra,  n ik o h d an   ajratish  sud  tartib id a,  ushbu  kodeksning 
42 va 4 3 -m o d d alarid a nazarda tutilgan  hollarda esa,  fuqarolik holati 
d a lo la tn o m a la rin i qayd etish  o rg an larid a am alga oshiriladi.
Voyaga yetm agan bolalari b o ‘lm agan er-xotin nikohdan ajratishga 
o ‘z aro   rozi  b o ‘lsalar,  u la r  n ik o h d an   fuqarolik  h o lati  d a lo la tn o m a ­
larini qayd etish organlarida ajratiladi.  Shuningdek, er-xotin o ‘rtasida 
m eh n atg a layoqatsiz m uhtoj e r yoki xotinga m oddiy ta ’m in o t berish 
t o ‘g ‘risida  yoki  u larn in g   birgalikdagi  u m u m iy   m ulki  b o ig a n   m ol- 
m ulkni b o iis h  to ‘g ‘risida nizo b o ig a n  taqdirda e r-x o tin  yoki ulardan 
biri  n ik o h d an  ajratish to ‘g ‘risidagi ariza bilan sudga m urojaat etishga 
haqli.
U n d a n   tash q a ri,  agar  e r-x o tin d a n   biri  sud  to m o n id a n   b e d arak  
y o ‘qolgan  deb  to p ilg an   b o is a ;  sud  to m o n id a n   ruhiyati  buzilishi 
(ru h iy   kasalligi  yoki  aqli  zaifligi)  sababli  e r-x o tin d a n   biri  m u o m a - 
laga  layoqatsiz  deb  top ilg an   b o is a ;  agar  e r-x o tin d a n   biri  sodir 
qilgan jin o y a ti  u c h u n   u c h   yildan  kam   b o im a g a n   m u d d atg a  o z o d - 
likdan  m a h ru m   q ilin g an   b o is a ,  o ‘rta d a   voyaga  yetm ag an   bolalari 
borligidan  q a t’i  n azar,  e r-x o tin d a n   b irin in g   arizasiga  k o ‘ra,  ular 
fuqarolik  h o lati d a lo la tn o m a la rin i qayd etish org an larid a n ik o h d an  
ajratiladi.
O ila  kodeksining  2 7 -m o d d a si  ikkinchi  qism iga  m uvofiq,  e r va 
x o tin n in g  u m u m iy  m o l-m u lk i e r va x o tin  o ‘rtasida o ‘zaro   kelishuv 
asosida b o i i b  olinishi  m u m k in .  E r va x o tin n in g  xohishi bilan  u la r­
ning  u m u m iy   m o l-m u lk n i  b o i is h   t o ‘g ‘risidagi  o ‘z a ro   kelishuvi 
notarial tartib d a  tasdiqlanishi  m um kin.  M ab o d o ,  ular o ‘rtasida nizo 
tu g ilg a n   h o lla rd a   e r  va  x o tin n in g   u m u m iy   m o l-m u lk in i  b o iis h , 
sh u n in g d e k ,  e r  va  x o tin n in g   b u   m ol-m u lk d ag i  ulushini  aniqlash 
sud tartibida am alga oshiriladi. Oila qonunchiligi aksariyat oila huquqiy 
m u n o sa b a tla rd a n   kelib  ch iq a d ig an   ish larn in g   su d larg a  taallu q li 
b o iis h in i  n azard a tu ta d i.  M asalan ,  n ikoh sh a rtn o m a sin i  F u q aro lik  
kodeksida nazarda tutilgan asoslar b o ‘yicha t o i a  yoki qism an haqiqiy 
em as,  deb  to p ish   sud  to m o n id a n   am alga  oshriladi.  S huningdek, 
n ik o h n i  haqiqiy  em as  deb  to p ish   h a m   faqat  sud  tartib id a   am alga 
o sh irilad i.
A yrim   h o lla rd a   q o n u n   oilaviy  h u q u q la m in g   notarial  idoralar 
to m o n id a n   h im o y a   q ilin is h in i  n a z a rd a   tu ta d i.  M a sa la n ,  O ila 
k o d ek sin in g   131 -m o d d a sig a   k o ‘ra,  a lim e n t  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi 
kelishuv yozm a shaklda tuzilib,  notarial tartibda tasdiqlanishi  lozim. 
N o ta ria l ta rtib d a  tasd iq lan g an  a lim e n t t o ‘lash t o ‘g ‘risidagi  kelishuv 
ijro varaqasi  kuchiga ega b o ia d i.
81

---

O ta -o n a lik   h u q u q id a n   m a h ru m   qilish  su d   ta rtib id a   am alga 
oshiriladi  (O ila  kodeksining  8 0 -m o d d a si).  S h u n in g d ek ,  o ta -o n a  
(u la rd a n   b iri)  o ‘z  x u lq -a tv o rin i,  tu rm u s h   ta rz in i  (y o k i)  b o la  
tarbiyasiga  b o ‘lgan  m u n o sab atin i  o ‘zgartirgan  h o lla rd a   o ta -o n a lik  
h u q u q i  tiklanishi  m u m k in .  O ta -o n a lik   h u q u q in i  tiklash  o ta -o n a lik  
h u q u q id a n   m a h ru m   q ilin g a n   o ta - o n a n in g   ( u la r d a n   b irin in g ) 
d a ’vosiga b in o a n   sud  tartib id a  am alga  o shiriladi  (O ila  kodeksining 
8 2 -m o d d a si).