138
(astronomik yilnomadan aniqlanadi), 29,8 soni kilometr sekundlarda ifodalangan
Yerning aylanma tezligi.
𝑉
𝑟
(yoki
𝑣
𝑟
) Quyoshdan kelayotgan yo‘nalishda musbat (yoki Yerdan) va
teskari yo‘unalishda manfiy yulduzning kilometr sekundlarda o‘ulchanadigan
tangensial tezligi
𝑉
𝑟
uning yillik parallaksi π va xususiy xarakati µ bo‘yicha, ya’ni
yulduzning osmonda 1 yil ichida siljigan yoyi bo‘yicha quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
𝑉
𝑡
= 4,74
𝜇
𝜋
= 4,74 ∙ 𝜇 ∙ 𝑟
Bunda µ va π lar yoy sekundlari (") da, yulduzgacha masofa
r - parseklarda
ifodalanadi.
O‘z navbatida µ - yulduzning α va δ ekvatorial koordinatalarning o‘zgarishiga
qarab aniqlanadi (prosessiyani hisobga olgan xolda):
𝜇 = √(15𝜇
𝛼
∙ cos 𝛿)
2
+ 𝜇
𝛿
2
Bunda yulduzning to‘g‘ri chiqishi
𝜇
𝛼
bo‘ylab
hususiy
harakatining
komponentalari vaqt sekundlarida (
s),
𝜇
𝛿
bo‘yicha komponentasi yoy sekundlari
(") da ifodalanadi.
Xususiy harakat
𝜇 ning yo‘nalishi olamning shimoliy qutbiga tomon
yo‘nalishda qarab xisoblanadigan pozitsion ψ burchak orqali aniqlanadi:
cos 𝜓 =
𝜇
𝛿
𝜇
𝑣𝑎 sin 𝜓 =
15𝜇
𝛼
cos 𝛿
𝜇
Bunda
𝜓 dan 0° dan 360° gacha chegarada o‘zgaradi.
10 - rasmdan. Yulduzning Quyoshdan minimal
𝑟
𝑚
masofada o‘tgan (yoki
o‘tadigan) va bizning davrdan boshlab hisoblanadigan vaqt intervali
∆t ni
xisoblash qiyin emas.
Galaktikalar va kvazarlarning xususiy harakati
𝜇 = 0 va shuning uchun
ularning faqat nuriy tezligi
𝑉
𝑟
aniqlanadi, lekin bu tezlik juda katta bo‘lganligidan
Yerning tezligi hisobga olinmaydi va demak,
𝑉
𝑟
= 𝑣
𝑟
bo‘ladi.
∆𝜆
𝜆
= 𝑧 deb belgilab
olsak,
𝑧 ≤ 0,1 bo‘lgan nisbatan yaqin galaktikalar uchun
𝑉
𝑟
= 𝑐𝑧
va demak, Xabbl qonuniga ko‘ra, ularning megaparseklardagi (Mps)*
masofasi
𝑟 =
𝑉
𝑟
𝐻
=
𝑉
𝑟
70
Bunda
Xabbl doimiysi H ning xozirgi zamondagi qiymati
H = 70 km/s • Mps
𝑧 > 0,1 bo‘lgan uzoq galaktika va kvazarlar uchun relyativistik formula
𝑉
𝑟
=
(1 + 𝑧)
2
− 1
(1 + 𝑧)
2
+ 1
𝑐
139
dan foydalanish lozim, ularning masofasini baholash koinotni qabul qilingan
kosmologik modeliga bog‘liqdir.
Masalan, yopiq pulsatiyalanuvchi modelda
𝑟 =
𝑐
𝐻
∙
𝑧
1 + 𝑧
Eynshteyn-de
Sitter ochiq modelida
𝑟 =
2𝑐
𝐻
(1 −
1
√1 + 𝑧
)
1. Yulduz spektridagi to‘lqin uzunligi 5016 Å ga teng bo‘lgan geliy chizig‘i
qizil uchiga tomon 0,017 mm ga. Yulduzning ekliptik uzunlamasi 47°55' ga, uning
ekliptik kengligi —26°45' ga, spektrni rasmga olish vaqtida Quyoshning ekliptik
uzunlamasi 223°14' ga yaqin bo‘lgan. Yulduzning nuriy tezligini aniqlang.
2. Fotografik ravshanligi 15
m
,5 va burchak diametri 0",03 bo‘lgan kvazarning
spektrida vodorodning to‘lqin uzunligi 4861 Å bo‘lgan emission chizig‘i
H
β
to‘lqin
uzunligi 5421 Å ga mos xolatni oladi. Bu kvazarning nuriy tezligi, masofasi,
chiziqli o‘lchamlari va ravshanligini toping.
3. To‘lqin uzunliklari 4861 Å va 4102 Å ga teng bo‘lgan vodorodning yutish
chiziqlari
H
β
va
H
δ
lar yulduz spektrining qizil uchiga mos ravishda 0,66 va 0,56 Å
ga siljigan. Yulduzning Yerga nisbatan kuzatish kechasidagi nuriy tezligini
aniqlang.
4. Oldingi masalani Regula yulduzining ( α Arslon) spektridagi o‘sha chiziqlar
binafsha rang uchi tomoniga mos ravishda 0,32 Å va 0,27 Å ga siljigan hol uchun
yeching.
5. Nuriy tezligi 60 km/s bo‘lgan yulduz spektrogrammasida to‘lqin uzunligi
5270 Å va 4308 Å ga teng bo‘lgan temirni yutish chizigi, agarda spektrogramma
dispersiyasi birinchi uchastkada 25
Å /mm , ikkinchisida 20
Å /mm teng bo‘lsa,
spektrning qaysi tomoniga va qancha millimetrga siljigan bo‘ladi?
6. Yerga nisbatan birining nuriy tezligi 50 km/sek, ikkinchisini +30 km/sek
bo‘lgan yulduzlar spektrlarining vodorod yutish chiziqlari
H
β,
H
Do'stlaringiz bilan baham: