M. M. Mamadazimov A. M. Tillaboyev Sh. E. Nurmamatov

 Yoritgichlarning chiqish va botish vaqtlarini hisoblash 
 
Yoritgichlarning chiqishi va botishi deganda ular koʻrinma disk gardishining 
ustki  qismi  (chekkasi)  gorizontga  urinib  turgan  holat  tushuniladi.  Astronomik 
jadvallarda  esa  yoritgichlar  disk  markazlariga  doir  koordinatalar  keltirilgan.  Shu 

---

20 
 
sababli  chiqish  va  botish  paytidagi  haqiqiy  zenit  uzoqligi  yoritgich  ustki 
chekkasining zenit uzoqligiga nisbatan R burchakli radiusga kattaroq boʻladi, ya`ni   
z = z’ + 

 + R  deb olish kerak. Bunda 

 – ob`ekt refraksiyasi. 
 
Chiqish  va  botish  vaqtini  hisoblash  uchun  parallaktik  uchburchakning  z 
tomoni uchun yozilgan kosinuslar formulasi cosz = sin

 sin

+cos

 cos

 cost dan 
foydalaniladi. Nuqtaviy ob`ektlar uchun z = 90

 ligini hisobga olsak  
cost = – tg

 tg

 
boʻladi va bu formuladan vaqtga bogʻliq boʻlgan soat burchagi t ni topish mumkin. 
Bu yerda t
1 
= +t  botish va t
2 
= – t chiqish vaqtlarini ifodalaydi.  
 
Quyosh nurlari  togʻ choʻqqilarini  togʻ  etagiga  nisbatan uzoqroq  vaqt  ichida 
yoritib  turadi  va  u  Yer  atmosferasining  yuqori  qatlamlarini  yanada  uzoq  vaqt 
yoritib turadi. Shuning uchun Quyosh botish va chiqish oldidan gʻira-shira boʻladi. 
Bu  hodisani  grajdancha  gʻira-shira  va  astronomik  gʻira-shira  hodisalariga  ajratish 
mumkin. Ertalabki va kechqurungi gʻira-shira davomiyligi 

t Quyoshning chiqish 
va botishidagi soat burchagiga, 

  va 


 
 larga bogʻliqdir. 
cos(t+

t) = (sinh

 
- sin

 sin


) / cos

 cos


 
dan  h

  =  –18

  da  astronomik  gʻira-shira,  h

  =  –6

  da  grajdancha  gʻira-shira 
tugashligini  nazarga  olsak,  bu  formuladan  gʻira-shira  davomiyligi   

t  ni  topish 
mumkin.