M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

. Etiket
- Inson bu ko‘hna olam qo‘ynida yashar ekan, u shu jamiyat kishilari 
bilan muloqotga kirishib munosabat ko‘rsatishga majburdir. Zero, har bir insonning 
boshqalar yoki ko‘pchilik bilan munosabati nutq orqali yuzaga chiqadi, shu asnoda 
uning aql-zakovati, madaniyati va ma’naviyati namoyon bo‘ladi. Til asl manoda 
moddiylik kasb etadi (lug‘aviy manosi – nutq azosi hisoblanib, kishilarda nutq tovushi 
hosil qiladigan vosita), ikkinchi manosi ham madaniyatga taalluqli bo‘lib, u 
ajdodlarimizdan bizlargacha etib kelgan manaviy meros sanaladi. Yoxud o‘zbek 
tilidagi lug‘at- so‘z manbasining umumiy yig‘indisidir. Uchinchi manosi ijodiy 
mazmun kasb etib, so‘z manbasidan qanday va qaytarzda foydalanib, nutq 
faoliyatimizdagi xatti- harakatimiz, aql- zakovatimiz, ruhiy holatimizni ifoda etuvchi 
jarayon anglashiladi. Ko‘rinadiki, ikki manba faoliyat doirasi asosida so‘z yotadi. So‘z 
– inson faoliyati, hayoti uchun to‘g‘ri, aniq mano kasb etib muomala- munosabatda 
qo‘llansagina, u jon oladi, “tiriladi”. So‘z - muomala, suhbatda qatnashmasa, umri 
hisharib boradi. Demak, har bir so‘z ham inson kabidir, lekin insondan ko‘p yashaydi, 
uning mehri bilan avloddan- avlodga meros bo‘lib qolaveradi. Shuning uchun so‘z 
manosini his qilish, uning kuch- qudratini anglash, u orqali bir- biriga ijobiy tasir 

---

165 
ko‘rsata olish esa inson madaniyati darajasini belgilaydi. Ulug‘ mutafakkir shoirimiz 
Alisher Navoiy so‘z kuchi, qudratini his qilib unga shunday baho bergan edilar:
So‘zdin o‘ligning tanida ruhi pok,
Ruhdagi tan aro so‘zdin halok.
(Manosi: so‘z orqali o‘lik kishiga ruh, tanadagi ruhga esa o‘lim ham keltirish 
mumkin). So‘z – ilmiy, badiiy adabiyotlarda til va nutq manosida ham qo‘llanib keladi. 
Hozirgi kunda so‘z va til o‘zaro so‘zlashuv uslubida, munosabatda, nutq esa ilmiy 
uslubda ko‘proq qatnashadi. Nutq o‘zaro muomala munosabatda “gapirish”, 
“suhbatlashish”, “so‘zlashish” manolari bilan ifodalanadi. SHuning uchun “Gapirganda 
bilib gapir, tilingni (so‘zingni) tiyib gapir”, “Birov bilan so‘zlashganda ehtiyot bo‘l “, 
“Suhbat odobing ” kabi iboralar aslida nutq manosini anglatadi. CHunki nutq ikki yoki 
undan ortiq gapning mazmunan va grammatik jihatidan hosil bo‘lgan fikrlar 
majmuasidir. Nutqning eng kichik birligi- gap. Ulug‘ alloma va shoirlar o‘zaro 
munosabatda nutq go‘zalligini nafaqat mazmunli gap tuza olish, balki uni odob, 
madaniyat, aql- zakovat bilan “bezab”, bayon etishga davat etganlar. So‘z sohibqironi 
Alisher Navoiy “Tiling birlan ko‘nglingni bir tut ” deb bejiz aytmaganlar. Chunki qalb 
–odamning botiniy ko‘rinishi. Qalb birdaniga manan boyimaydi, u atrofdagi muhitni 
tahlil etish, uni ruhiy – hissiy anglash orqali yashnab boradi. Inson gapirayotganda 
uning aql –zakovati, odobi, muomalasi bilan birga qalbi ham namoyon bo‘lib turadi. 
Yaxshi muomala ham kishilarga saxovat, yaxshilik ko‘rsatishdir. Zero, Alisher Navoiy: 
So‘zdadur har yaxshilikki imkoni bor,
Mundin depturlarkim, nafasning joni bor 
deganlarida ana shu ma’no yotadi. Bundan tashkari, xalkimizda “Yaxshining so‘zi 
moy, yomonning so‘zi -loy” “Yaxshi topib gapirar, yomon qopib gapirar”, “Yaxshi 
so‘z bilan ilon inidan chiqar” kabi mahollarda ham yaxshi til, shirin muomala va 
manoga to‘liq nutq ulug‘langan. Biz ulug‘ ajdodlarning zanjiridagi bir bo‘g‘inli 
avlodimiz. Ularning urf-odatlari, an’analari, qadriyatlari bilan yo‘g‘rilgan shirin, 
latofatli, nazokatli tili-so‘z boyliklarini ham keyingi avlodga eson-omon eltib 
topshiraylik!. Xar bir so‘z nutqimizda qo‘llansa, o‘z o‘rnini topsagina, jon oladi. 
Tilimizdagi latif so‘zlarimizning umriga zomin bo‘lmaylik! Bu shafqatsizlik, ona 

---

166 
tilimizga ajnabiy so‘zlarni kiritib, meros so‘zlarni anglamaslikdangina sodir bo‘ladi. 
Biz nutqimizni qanchalik go‘zallashtirsak, dilbar so‘zlarni qo‘llab, tinglovchi 
quloqlariga yetkazsak, bu bizning ulug‘ va buyuk o‘zbek millatiga, xalqimiz, ona 
tilimizga e’tiqodimiz, ehtiromimiz va vatanparvarlik xislatimizdir. Bu esa har bir 
o‘zbek kishisining o‘zligi, millatparvarlik va milliy mentalitetidir.
Nutq etiketida shaxslarning munosabati muhim ahamiyat kasb etadi. 
Suhbatdoshlar o‘zaro tanish – notanishligidan qaty nazar, odatda bir – biriga
sermulozamat bo‘lishga, izzat–ikrom, hurmat ko‘rsatishga, bir–birlarining kayfiyatiga, 
ko‘ngliga qarab gapirishga harakat qiladilar. Etiketda bunday vaziyatlarning barchasi 
hisobga olinishi va nazardan chetda qolmasligi zarur. Nutq etiketlarining asosiy 
ko‘rinishlaridan biri –adabiy til madaniyatiga katta etibor berishdir. Suhbatdosh 
ko‘ngliga nazokatli, yoqimli so‘z topa olish muhimdir. Badiiy adabiyot namunalaridan 
malumki, hishloq odamlarining nutqi birmuncha sodda, zamonaviy nutq talablariga 
hamma vaqt ham to‘liq javob beravermaydigan, shevachilik qusurlaridan butunlay 
qutula olmagan nutq sifatida namoyon bo‘ladi. Buning aksi sifatida esa, shahar 
muomala etiketida esa boshqacha manzarani ko‘ramiz. Shaharning tup aholisi yoki 
unda 
unda 
uzoq 
yashagan 
kishilarning, 
ziyolilari 
muomalalik, 
jamoaga, 
suxbatdoshning kayfiyatiga qarab muomalada bo‘lish singari tahsinga loyiq holatlarini 
alohida qayd etish mumkin. Nutq vaziyatiga qadar suhbatdoshlar suhbat mavzusidan 
yoki unga aloqador ayrim malumot va dalillardan xabardor bo‘lishlari mumkin va bu 
narsa ularni malum darajada muloqot jarayoniga tayyorlaydi. Ammo kutilgan 
natijalarni berishi yoki bermasligini shu nutqiy vaziyatning o‘zi belgilaydi. Muloqot 
jarayoni etiketi quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi lozim va u quyidagi bosqichlarni o‘z 
ichiga oladi: 
I. So‘zlovchi faoliyatidagi bosqichlar: 
1. Salomlashish va murojaat bosqichi . 
2. Tanishuv yoki ko‘rishuv bosqichi . 
3. Daromad bosqichi 
4. Muddao bosqichi 
5. Xotima va xayrlashuv bosqichi 

---

167 
II. Tinglovchi faoliyatidagi bosqichlar : 
1. Tinglash bosqichi 
2. Munosabat bildirish. 
So‘zlovchi odatda tinglovchiga o‘z fikrini maqullatish istagida bo‘ladi, o‘zi 
ko‘proq gapirishga intiladi yoki shunday bo‘layotganini sezmay qoladi. Bunday paytda 
esa tinglovchi -suhbatdoshga oson bo‘lmaydi. Chunki tinglayotgan kishi ham 
so‘zlayotgan kishining kayfiyati va istagida bo‘lishi mumkin. SHuning uchun har 
qanday so‘zlovchi tinglovchilarning murakab faoliyat turi –tinglash jarayonini chuqur 
hurmat qila bilishi va so‘z tanlash qudratiga ega bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, 
tinglovchi hamma narsani eshitavermaydi, o‘ziga kerakli bo‘lgan narsani eshitadi. 
Rivoyat qilishlaricha, ikki do‘st yo‘lda kelayotgan ekan. Yo‘l juda ham gavjum va 
shovqin. Shunda ulardan biri:” Eshitganmisan, qanday yoqimli!” debdi. “Nimani?”- 
deb so‘rabdi sherigi. “Chigirtga ovozini”- javob beribdi do‘sti. Keyin bilsa, u zoolog 
ekan. “Menga qizig‘i yo‘q”- debdi sherigi. Shunda zoolog asfalt yo‘lga tangani tashlab 
yuboribdi. Haligi sherigi “ yalt” etib unga qarabdi. Shunda zoolog: “To‘g‘ri, biz 
o‘zimiz istagan narsaning ovozini eshitamiz” –debdi. 
Shunday qilib, nutq etiketi keng tushuncha bo‘lib, uning uning asosiy belgi va 
sifatlari quyidagilar: 
1. Nutqda samimiy bo‘lishga intilish lozim. 
2. Adabiy til me’yorlariga va so‘zlovchi bilan so‘z tanlashga qatiy rioya qilish zarur. 
3. Nutq etiketida shakl – xatti-harakat, tinglovchi vaziyati, sharoiti, jinsi, yoshi, vaqti 
va boshqa holatlar nazarda tutiladi. 
4. Nutq etiketida tinglovchi dunyoqarashi, saviyasiga mos muomala jarayonini olib 
borish zarur. 
Etiketning oltin qoidalari. Har bir bir madaniyatli kishi nafaqat etiketning asosiy 
shartlarini bilishi, balki o‘zaro munosabat qoidalarining hayotiy ahamiyatini ham 
yaxshi anglashi lozim. 
Butun jamiyat va uning har bir a’zosini hamisha har qanday vaziyatda hurmat 
qilish, o‘zi bilan teng mavqeda ko‘rish etiketning oltin qoidasidir. 
Etiketning oltin qoidasidagi asosiy talablar quyidagilar: 

---

168 
1.Yaxshi xulq. 
2.Jamoa joylarida o‘zini tuta bilish. 
3.Tashqi qiyofa. 
4.Muomala madaniyati kabi tarkibiy qismlardan iborat. 
Axloq nazariyasi, nutq odobi, ta’sirchan nutq, eng oliy insoniy muomala 
qoidalari, so‘zlashish madaniyati, o‘qituvchi nutqiga qo‘yilgan talablar.
Muloqot- etiketning asosiy tarkibi. Muloqot-harakat, tuyg‘u, fikr-mulohaza, 
ichki kechinmalarni o‘zgalar bilan o‘rtoqlashish. U shaxs fazilatlari, ichki “men”ning 
eng yaxshi qirralarini namoyon qiluvchi ijod shakli hamdir. Ammo etiket doirasidan 
chiqmay turib ham bemalol axloqsizlik qilish, masalan, o‘zgalar dilini og‘ritish, 
ustidan kulish mumkin. Etiket insonning nafaqat tashqi, balki ichki qiyofasini ham 
o‘ziga aks ettiradi. 
Oltin qoidaning asosiy birinchi sharti yaxshi xulqdir. Yurtboshimiz 
ta’kidlaganlaridek: ”Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo‘yayotgan 
yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular oldiga qo‘ygan 
maqsadlariga erishish o‘zlariga bog‘liq ekanligini, ya’ni bu narsa ularning sobitqadam, 
g‘ayrat-shijoatiga, to‘la-to‘kis fidokorligi va cheksiz mehnatsevarliklariga bog‘liq 
ekanligini anglab etishishlari kerak. Xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq 
topishining asosiy shartidir”. Bu vazifalarni bajarish uchun ustoz va murabbiylar o‘z 
mehnatlarini ayamasliklari kerak. 
Insondagi shu tuyg‘ulardan biri mehr. Shu oddiygina so‘zda qancha-qancha 
ma’no bor. Uning mazmunini va mohiyatida oliyjanoblik, odamiylik va insonparvarlik, 
mardlik va saxovat kabi ulug‘ fazilatlar mujassamlangan. Mehr- kishi xulqining 
podshosi. 
Xalqimizda “Yaratganga mehr qo‘ya olmagan, boshqalarga mehr qo‘ya 
olmaydi” degan naql mavjud. Haqiqatdan ham yaratganni tan olmay turib, ota-onamga 
mehrim baland deydiganlarga ishonib bo‘lmaydi. Mehr-bu bamisoli quyosh. Uning 
buyuk nurlaridan har bir inson bahramand bo‘lib kelmoqda. Olloh va uning Rasuliga 
mehr xususida islom ta’limotida ko‘p yozilgan. Eng ulug‘ mehr ota-onaga bo‘lgan 
mehrdir. Chunki inson bolasining qalbiga avval ota-onaga mehr uyg‘otadi, hali tili 

---

169 
chiqmay turib, Vatan tushunchasini anglamay ota-onaga mehr qo‘yadi. uHech qanday 
moddiy boylikni mehr bilan almashtirib bo‘lmaydi. Mehrga faqat mehr bilan javob 
berish mumkin. Odam hurmatini joyiga qo‘yish, mehnatini e’zozlash- bu unga bo‘lgan 
mehrdir. Ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan bu tuyg‘uga amal qilmagan, bemehr 
bo‘lgan kishilarga la’natlar o‘qiladi. SHuning uchun ham xalqimiz orasida bir-birlarini 
yo‘qlash, nochor va nogiron oilalarga yordam berish eng qadimiy udumimizdir. 
Nutq etiketining oltin qoidasining asosiy belgilaridan biri muomala-munosabatda 
so‘z qudratini anglashdir. So‘z-shirinsuxanlik, inson faoliyatining asosiy omillaridan 
biri hisoblanadi. Chunki uning aql-idroki, fikr-tuyg‘ulari, bilimi va madaniyati, 
saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada so‘zda ifoda etiladi. Yaxshi so‘z bilan kishilarning 
ishonchi, qalbini egallash mumkin. 
Yaxshi so‘z hayotning quroli bo‘lib, unda olam-olam ma’no yotadi. So‘z tilning 
tayanchi hamda go‘zalligidir. So‘z yuz , ko‘z va tilning ko‘rki hisoblanadi. “So‘zning 
otasi aql, onasi til”-deyishadi keksalar. Muomala madaniyatida so‘z- aqldan kuch, 
tildan ixtiyor oladi. Til shunday kuchga egaki, suyaksiz bo‘lsa ham suyakni tebratadi. 
Odamning odobi dastavval uning tilida, keyin tili orqali bilimida ko‘rinadi. Odob 
doirasidagi muomala etiketini o‘zlashtirgan kishilarga farosatli, fahmli, odobli, aqlli, es 
–hushli, madaniyatli deb baho beramiz. 
Quroni Karimda insonning aytadigan so‘zi, har bir xatti- harakatini, qiladigan 
ishini tartibga soluvchi qator hukmlar bor. Islom me’yor va mutanosiblikni mushtarak 
etuvchi manzuma sifatida insonning og‘zidan chiqadigan har bir kalimani muayyan 
asoslar bilan iziga soladi. 
Qur’oni Karimda :”U biron bir kalimani so‘zlay boshlar ekan, yonida uning 
so‘zlarini taftish qiluvchi nazoratchi turadi”- degan oyat mavjud. Oyatning mazmuni 
shundan iboratki, og‘izdan chiqayotgan har qanday so‘zlar odamlar orasida tezlik bilan 
o‘z bahosini oladi. 
Nutq etiketi oltin qoidalaridan yana biri – jamoat joylarida o‘zini tuta bilishdir. 
Bu haqda ulug‘ shoir Navoiy zamondoshi XV-XVI asr manaviyatining yirik vakili 
Husayn Voiz Koshifiyning