M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

VI BOB. NOTIQLIK SAN`ATI, UNDAN FOYDALANISH, YO`L 
QO`YILADIGAN BA`ZI KAMCHILIKLAR USTIDA ISHLASH. 
 
6.1.Notiqlik san`ati shakllanishining tarixiy jihatlari. 
Notiqning eng ulug‘ fazilatlaridan 
 biri - zarur narsani aytishidagina emas,
balki nozarur narsani aytmasligida hamdur. 
Sitseron
 
 
Tayanch so‘zlar: 
Notiqlik san’ati, ritorika, nutq odobi, voizlik, madaniy 
mantiqiylik, ifodaviylik, nutq boyligi, nutq sofligi, til me’yori,sud notiqligi, siyosiy 
notiqlik, maqtov notiqligi. 
Nutq madaniyatining yuksak namunasi-bu notiqlik san’atidir. Notiqlik san’ati 
qadim tarixga ega. Bu san’atga Markaziy Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo‘lgan 
buyuk faylasuf olim Aristotel(384-322) o‘zining “Ritorika”(“Notiqlik san’ati”) asari 
bilan asos solgan. Olim ushbu asarida notiqlik san’atida nutqning sodda, samimiy 
ifodalab, tinglovchiga oson, tushunarli bo‘lishi, nutqda hazil mutoyiba-hissiyot, har xil 
epitet, chog‘ishtirish, qiyoslash, ko‘rgazmali quroldan foydalanib, bularning barchasi 
asosiy fikrni ifoda etishga haratilishini bayon etadi. U san’atni egallashni 5 qismga 
bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi : 
1. Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash) 
2. Materialni joylashtirish shakli 
3. Materialni eslab qolish (o‘zlashtirish) 
4. Materialni so‘z yordamida to‘g‘ri aks ettirish 
5. Materialni to‘g‘ri talaffuz etish. 
Notiqlik san’ati qadimiy san’at turlaridan bo‘lib, u ma’lum bir shaxs iqtidori va 
qobiliyati sifatida namoyon bo‘lib, o‘z nutqi bilan muayyan guruh, jamoa yoxud 
jamiyatning rivojlanishi uchun xizmat qiladigan fikr va g‘oyalarni ifoda eta oladigan 
nutq egasidir. Shuning uchun ham notiqlik sanati sarkardalik darajasi bilan qiyos 
etiladi. Bu san’at qadim Yunoniston (Gretsiya) mamlakatida shakllangan bo‘lib, 
keyinchalik boshqa mamlakatlarga ham keng tarqalgan, bu mamlakatda Perikl, Lisiy, 

---

223 
Aristotel, Demosfenlar notiqlik san’atida juda katta shuhrat qozonganlar. Ayniqsa, 
Aristoteldan so‘ng Demosfen (384-323) bu sohada keng shuhrat qozonadi u notiqlik 
san’atini egallash uchun mashhur advokat Isey maktabida ta’lim oladi. Sud ishlari va 
notiqligini chuqur o‘rganadi. Bu sohada mashhur yozuvchi Esxil bilan o‘zaro sud 
jarayonida tortishuvi butun mamlakat bo‘ylab shov-shuvga aylanadi. Demosfenning 
notiqlik san’ati orqali Esxil katta jarimaga solinib, Afinadan badarg‘a qilinadi. Notiqqa 
esa “Oltin gulchambar” mukofoti beriladi. Demosfenning ushbu suddagi nutqi 
vatanparvarlik namunasi sifatida shu nom bilan tarixda qolgan. 
Aslida Demosfen nutq jarayonida “R” tovushini talaffuz etolmay, nutqi 
sustligidan bir necha marta minbarlardan tinglovchilar tomonidan tushirilib yuborilgan. 
U har kuni bir necha soatlab noto‘g‘ri talaffuz qilgan so‘zlarini bot-bot takrorlab mashq 
qilgan. “R” tovushini talaffuz qilish uchun og‘ziga tosh solib, qattiq va ravon 
gapirishga intilgan. Ana shunday murakkab harakatlar uni notiq darajasiga ko‘targan. 
Rim notiqlik san’ati yunon notiqlik san’atining davomi sifatida rivojlandi. Rimdagi 
tarixiy, ijtimoiy va siyosiy taraqqiyot notiqlik san’atini yanada yangi darajaga ko‘tardi. 
Bu mamlakatda notiqlikning uch turi to‘la shakllandi: