M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

Mantiqiy izchillik
. Ilmiy bayon uslubining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri 
mantiqiy izchillikdir. Matnda so‘zlar, gaplar, xat boshi(abzatc)lar o‘zaro mantiqiy 
bog‘langan bo‘lishi zarur. SHuning uchun ham ilmiy matnlarda bu izchillikni keltirish 
uchun ma’lumki, ta’kidlash lozimki, dar xaqiqat, birinchidan, ikkinchidan, xulosa 
qilganimizda, ko‘rinadiki, xulosa qilib aytganda kabi kirish so‘z, so‘z va birikmalar 
qo‘llanadi . 
Hishalik
. Bu xususiyat aynan ilmiy bayonga xos xususiyat. SHuning uchun 
tilning tasviriy ifodalaridan deyarli foydalanilmaydi. Gaplar darak mazmunida bo‘lib, 
asosan, sodda yoyiq xolatda bo‘ladi. Ilmiy uslubda qo‘shma gaplardan ko‘p 
foydalaniladi, sodda gaplarni bir-biriga bog‘lash uchun bog‘lovchilar ko‘p qo‘llaniladi. 
O‘qituvchi dars jarayonida nafaqat ilmiy uslubdan, balki boshqa uslublarning ham 
o‘ziga xosligini bilishi zarur. O‘qituvchi, eng avvalo dars loyihasi ichida matnni yarata 
olish va uni reja asosida yoritish malakasini egallab olishi zarur. Har qanday o‘tilgan 
dars matni o‘qituvchi tomonidan mustaqil tayorlanmagan ko‘rinishi uning natijali 
yakunlanishiga olib kelmaydi. 
Matn – biror-bir muallif (O‘qituvchi –S. a) ga tegishli bo‘lgan, ma’lum fikrlar 
majmuasi hisoblangan nutq, qo‘lyozma yoki nashrdan chiqqan asar tushuniladi. Ammo 
har qanday qo‘lyozmani ham matn deyish to‘g‘ri emas. Matn bo‘lishi uchun u 
hajmidan qat’iy nazar, asar hisoblanishi va mazmunga ega bo‘lishi zarur. 
Matnni tahrir qilmoqchi bo‘lgan kishi dastlab u bilan yaxshi tanish bo‘lishi, to‘lig‘icha 
o‘qib chiqishi, masalaning mohiyatini tushunib olishi zarur. Demak, har bir dars 

---

176 
loyihasi ham so‘zlarning imlosi, fikr izchilligi, uslubiy kamchiliklardan xoli bo‘lishi 
lozim. 
O‘qituvchi nutq etiketiga xos ko‘rinishlaridan biri, o‘zi bayon etgan fikrdagi 
atama yoki ilmiy so‘zlarning manosini aniq ifodalashi, agar manosini anglash qiyin 
bo‘lsa, unga izoh berib o‘tishi zarur. SHuning uchun ham ayrim atamalar tilimizda 
muqobil tarzda qo‘llanib kelinmoqda. Masalan:affiks-qo‘shimcha, anafora- misra 
boshidagi tovush takrori, epitet - sifatlash, antroponimlar – kishi ismlari, toponimlar – 
joy nomlari va hokazo. 
O‘qituvchining dars jarayonidagi asosiy quroli -so‘z. 
Umumiy va keng manoda qaraganda o‘zbek tili sanaladi. 
Xulosa qilib aytganda, biz tom manoda bozor iqtisodiyotiga qadam 
qo‘ymoqdamiz. Agar o‘tmishga nazar solsak, eng qadimiy davlatlardan hisoblangan 
Gretsiyada notiqlik sanatining rivojlanishida savdo ham muhim ahamiyat kasb 
etganligini ko‘ramiz. Bunday qiyosdan asosiy maqsad va mohiyat shuki, o‘qituvchi 
ham o‘z nutqi orqali zarur fikr va mulohazasi, dunyoqarashini kapital sifatida xaridor 
yoki iste’molchi(a, tinglovchi)ga sotadi. Lekin bu savdo juda yuksak madaniyat, 
salohiyat va nafosatga ega bo‘lishi lozim. Bunday sharoitda shoir A. Oripov 
aytganidek, har kim o‘z molini maqtaydi. 
Bozorga o‘xshaydi asli bu dunyo, 
Bozorga o‘xshaydi bunda ham mani. 
Ikkisi ichra ham ko‘rmadim, ammo 
Molim yomon degan biror kimsani. 
Shunday qilib, o‘qituvchi nutq etiketi keng tushuncha bo‘lib, u quyidagi 
sifatlarni o‘zida aks ettiradi: 
1.O‘qituvchi nutqi –dars jarayonida juda katta masuliyat talab etadi. 
2.O‘qituvchi nutqida to‘g‘rilik, aniqlilik, mantiqiylik, tasirchanlik, ifodalilik kabi 
kommunikativ sifatlar o‘z ifodasini topmog‘i lozim. 
3.O‘qituvchi nutqi – tinglovchiga berilayotgan ehtiyoj namunasidir.