M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

4.3.Zamonaviy tarbiya mazmunida nutq madaniyatining o‘rni 
 
So‘z-buyuk narsa. Shuning uchun ham 
 buyukki, so‘z bilan odamlarni birlashtirish, 
so‘z bilan ularni bir-biridan yuz ko‘rmas qilib 
yuborish mumkin, so‘z bilan mehr qozonish,
so’z bilan nafrat va adovatga yo‘lihish

---

163 
mumkin. Odamlarni bir-biridan ajratadigan
so’zni aytishdan saqlan
. 
 L. N.Tolstoy
 
 
Tayanch iboralar: 
Nutq, nutq madaniyati, nutq to‘g‘riligi, nutq aniqligi, nutq 
mantiqiyligi, nutq tozaligi fikrni og‘zaki bayon etish usullari, suxbat, mulohaza 
muhokama, munozara, notiqona so‘zlash, tashviqiy nutq, tanqidiy nutq , tabrik nutqi 
Har bir nutq (muomala, munosabat yoxud suhbat) o‘ziga xos madaniyat kasb 
etadi. “Madaniyat” arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, “ma’dan” yoki “boylik” degan 
ma’noni ifodalaydi. Shuningdek, madaniyat so‘zi Madina atalmish muqaddas shahar 
nomidan ham kelib chiqqanligi e’tirof etiladi. Ramziy qiyos ma’nosida esa 
“shaharlik”mazmunini ham kasb etgan. Nutq odob xushmuoamalalik, yoqimlilik, 
jozibadorlik kabi sifatlardan iborat bo‘lishi zarur. U inson ma’naviyati (fazilatlari va 
xatti-harakatlari) ni namoyon etadi. Shuning uchun ham Yusuf Xos Hojib nutqning 
odobga yo‘g‘rilishini quyidagicha ifodalaydi: 
So‘zingni avayla, uzayar yoshing 
Tilingni avayla, omondir boshing 
Inson xushmuomalali bo‘lishi zarur. Shoir A. Navoiy so‘zlovchi tili (nutqi) bilan 
boshqalarga zarar bermasligi, ko‘nglini og‘ritmasligini ta’kidlaydi: 
Til- shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir, 
Agar nutq nomaqul bo‘lib chiqsa – tilning ofatidur. 
Hozirgi yoshlarimiz orasida o‘z atrofidagi kattalarni hisobga olmasdan 
gapiraverish yoki muomalaga katta yoshdagi kishilarning fikrini diqqat bilan tinglash, 
diqqat bilan qabul qilish madaniyati yyetishmasligini ko‘p kuzatamiz. Bu esa o‘ta 
odobsizlik ko‘rinishidir. Dunyoda eng yomon odobsizlik-sizga gapirayotgan insonning 
so‘zini tinglamaslik, yoki unga e’tiborsizlik, loqaydlik qilish. Bu holat gapirayotgan 
kishiga nisbatan haqoratdir. Bunday holatlarga hech kimning tushib qolmasligini 
istaymiz. 
So‘zlovchining nutq fazilatlaridan yana biri shuki, atrofdagi kishilarning 
kayfiyati, mavqeyi va yoshini hisobga olib, uning tabiatiga mos ravishda muloqot 

---

164 
qilishdan iboratdir. G‘am-tashvish bilan gapirayotgan kishiga hazil-mutoyiba qilish, 
uning dardini fikrlariga latifalar bilan javob qaytarish farosatli insonning ishi emas. 
Bundan tashqari, o‘sha mansabdor kishiga maqtov bilan xushomad qilish ham 
tinglovchilarda yomon taassurot uyg‘otadi. 
Har bir suhbat jarayonida turli xil sharoitlarda yuz beradi. Ular uchun umumiy 
tomon shundaki, so‘zlashdan ko‘ra tinglashga ko‘proq ahamiyat berish lozim. Ayniqsa, 
yoshi katta, o‘zining ishi, mehnati va aql zukkoligi bilan tanilgan insonlarga so‘zlash 
uchun ko‘proq imkon berish lozim bo‘ladi. Agar suhbatda bildirilayotgan fikrlar 
mabodo zerikarli, kishilarga maqbul bo‘lmayotgan bo‘lsa, bunday paytda suhbat 
mavzusini o‘zgartirish, qiziqarli voqeaga torta bilish tajribasiga ega bo‘lishi lozim. 
Umuman suhbat paytida samimiylik, suhbat mavzusiga mos fikr keltira olish, 
tinglovchini, atrofdagi kishilarga cheksiz hurmat, toza va iliq munosabat nutq 
madaniyatining asosiy xususiyatlari sanaladi. Shu bilan birga nutqning tasviriy 
ifodalari-unga go‘zallik baxsh etadi. 
1