M lafasov, X. S. Jumaniyozov, G. K. Masharipova, E. Xoliqov, E. M. Mallaeva diniy ekstremizm, missionerlik

2-talaba:  Islom  fundamentalizm!  hozirgi  Islomdagi  uch  oqimdan 
(traditsionalizm  va  modernizm  bilan  birga)  biri.  Bu  oqim  o'zini  diniy 
uyg‘onish  tarafdorlari  deb  ataydi.  Islom  fundamentalizmining  asosiy 
konseptsiyasi  Islomning  fundamental  prinsiplari  kapitalizmdan  ham, 
sotsializmdan  ham  farq  qiluvchi  mustaqil  “Islom  taraqqiyot  yo‘li”  ni 
belgilab  beradi,  deb  hisoblaydilar.  Islom  traditsionistlaridan  farq  qilgan 
holda,  ular ana shu  fundamental  prinsiplarni  tiklash va ularga amal  qilish 
tarafdorlaridir.  Lekin  islom  modemistlariga qarshi  ular ana shu  prinuip- 
larni  hozirgi  davr  taqozosiga  moslab  qayta  talqin  etish  mumkin  emas, 
deb hisoblaydilar.
3-talaba:  Islom  traditsionistlari  esa,  o‘rta asr aqidalariga  izchil  amal 
qilib,  dinni  har  qanday  isloh  qilishlarga  qarshi  chiqadilar  va  yoki 
ulaming  fikricha,  dinda  “ijtihod  eshiklari  yopiqdir”.  Ular  milliy  ong
107

---

sohasida  islomni  millatchilikka  qarshi  qo‘yadilar,  ya’ni  musulmonlar 
qaysi  millatdan  boMishiga  qaramay, jam iyatda  islom  aqidalariga  so‘zsiz 
amal  qilishi  kerak,  ijtimoiy  ong  sohasida  esa,  musulmon  jamoasi 
a ’zolari,  ummatlar teng huquqli,  ularni  bir-biridan ajratish mumkin emas, 
degan konseptsiyani  ilgari  suradilar.
4-talaba:  Ular ham  fundamentalistlarga o'xshab din va siyosatni  bir, 
deb  tushunadilar.  Fundamentalistlar  islom  bilan  millat  manfaatlarini  bir, 
deb  hisoblaydilar.  Fundamentalizm  tarafdorlarining  maqsadi  ijtimoiy 
adolat  uchun  kurashish  bo‘lib,  hatto  mazlum  tabaqalarni  boshqalardan 
ajratib,  ular nomidan  ish ko‘radilar.
Traditsionalizm  yarim  feodal  tabaqalar  mafkurasi  b o iib ,  dehqonlar, 
hunarmandlar  psihologiyasini  aks  ettirsa,  fundamentalizm  radikal  va 
konservativ dunyoqarashdagi mayda guruhlar manfaatlarini  ifodalaydi.
5-talaba:  Diniy  fundamentalizm,  ya’ni  aqidaparastlik  ko‘r-ko‘rona 
ishonishga,  e’tiqodga  asoslangan,  dalilsiz,  isbotsiz  qoidaga,  ishonch 
bilan  aytilgan  fikrga  yoki  qattiq  ishonilgan  mulohazaga  asoslanadi.  Shu 
sababli  aqidaparast  odamlarga  aqidalarga  ko“r-ko‘rona  ishonuvchi, 
aqidalarga yopishib  olgan,  dogmatizm  tarafdori  sifatida qaraladi.  Chunki 
dogma  bu  -   tanqidiy  tekshirmay,  ko‘r-ko‘rona  qabul  qilingan  qonun- 
qoida,  tikr-mulohaza,  aqidadir.  Shuning  uchun  ham  aqidaparast 
dogmalarga,  aqidalarga  asoslangan  tafakkurga,  eskirgan,  qotib  qolgan 
nazariy  qonun-qoidalarga  tanqidiy  ko‘z  bilan  qaramay,  ko‘r-ko‘rona 
ishonadi va unga amal  qiladi.
6-talaba:  Demak,  diniy  fundamentalizm  -   aqidaparastlik  aqidaning 
o‘zgarmasligini  himoya  qiladigan,  vahiy  va  mo“ jizalarning  muqaddas 
kitoblardagi  bayonining  harfiy  talqini  tarafdori,  ularning  har  qanday 
majoziy  talqinga  murosasiz,  so‘zma-so‘z  talqinga  asoslangan  e’tiqodni 
aqlga  tayangan  mantiqiy  dalillardan  ustun  qo'yadigan,  muayyan  diniy 
e’tiqod  shakllanishining  boshlang‘ich  davrida  belgilangan  barcha  yo‘l- 
yo‘riqlaming  qat’iy  va  og‘ishmay  bajarilishini  talab  qiladigan  diniy 
oqimlami  ifodalashda qoMlaniladigan istilohdir.
108

---

Shundan  kelib  chiqib,  islom  fundamentalizmining  ilk  davrlariga 
nazar tashlasak,  islomning boshqa mamlakatlarga yoyilishida ham o ‘ziga 
xos xususiyatlami ko‘ramiz.