M. J. Mutalipova, B. X. Xod. Jayev qiyosiy pedagogika

Germaniyada o‘rta maktab tiplari: asosiy, real, aralash maktablar va gimnaziyalar.
Nemis o‘quvchilari boshlang‘ich maktabni bitirganlaridan so‘ng umumta’lim maktabining 2-pog‘onasiga boradilar. 5 va 6-sinflar, ulaming tashkiliy jihatidan qat’iy nazar, awalambor, bola kamol topadigan davr bo‘lib hisoblanadi, bolalaming keyingi o‘qish shakliga yo‘naltirish maqsadida kuzatuv olib boriladi.
I bobda ta’kidlaganimizdek, Germaniyadagi umumiy o'rta ta’lim turli tiplarga bo‘linadi. Ular orasida sezilarli farqlar bor. Umumta’lim maktabining har bir tipi o‘quvchilarga tanlagan kasb bo ' yicha o'qishni davom ettirish uchun aniq imkoniyatlar beradi. Ota-ona bilan maslahatlashib bolaning kelgusida qanday yo‘nalishdagi mutaxassis bo^slnga qarab maktab tanlanadi. Undan tashqari yuqori darajadagi umumta’lim muassasalariga o‘qishga kirish uchun bolaga boshlang‘ich maktab o‘qituvchisining tavsiyanomasi so‘raladi. Germaniyada bola qanchalik iqtidorli bo‘lsa, shunchalik sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega, degan prinsip bor. Shu tariqa, kelajakdagi kasbni tanlash uchun ta’lim bosqichini aniqlash boshlang‘ich ta’limdan keyin amalga oshiriladi.
GFRning ba’zi Federad Yerlarida mavjud bo‘lgan yo‘nalishli bosqich (“Orientierungsstufe”) ota-onalarga, o'quvchi va o‘qituvchilarga II bosqichdagi maktabga o‘tishni hal qiluvchi ishonarli asosni berishga moijallmgan. Yo'naltiruvchi bosqich mustaqil o'quv muassasasi yoki II bosqichdagi maktabning 1 qismi sifatida tashkil etilgan. Berlinda bu bosqich boshlang‘ich maktabning 5-6-sinf shaklida olib boriladi. GFRda o‘rta maktablar 4ta tipga bo‘linadi: gimnaziyalar, real maktablar, asosiy maktablar, umumlashgan maktablar. Quyida har bir maktab tipi bilan tanishamiz.
Asosiy maktab. Asosiy yoki to'liq aalq maktabi boshlang’ich maktabni bitirib, real maktab yoki gimnazjyaga bormagan barcha o‘qunchilair uchun majburiydir. Bu maktabda oxirgi majburiy sinf 9-sInf, ba’zi Felarda 10-sinf hisoblanadi. Ko‘pchilik Felarda o'qunchilarga qo‘shimcha 10-sinfga erkin qatoash imkoni berilgaat
Asosiy maktabning maqsadi - oqu^^chilarni ikkinchi bosqich I doirasidagi ta’lim na kasbiy ta’linmi danom ettirishga tayyorlash na umumta’lim kurslariga qatnashishdir. Asosiy maktablarda o‘qunchilami ishchi kasbi olami bilan tanishtirish orqali kasb tanlashga yordamlashishga e’tibor qaratiladi. Barcha o'qunchilar uchun quyidagi fanlair majburiy hisoblanadi: nemis tili, chet tili (o‘qun naqtining 33%ini tashkil etadi), matematika, fizika, aimiya, biologiya (haftasiga 4 soat), geografiya, taria, “Ishlar olami” (“Arbeitslehre”), din, musiqa, badiiy tarbiya, siyosat, jismoniy tarbiya (bu fanlar o‘qun naqtining 22%ini tashkil etadi); Banariyada - qo‘shimcha --tarbiya haqida ta’limot (“Erzichungslehre”), shuningdek, цу ao‘jaligini rejalashtirish (“Haushalts - und Wirtschaftskunde”) kabi fanlair o‘tiladi. Matematika, chet tili na ba’zi boshqa fanlami o‘qitish yig'ma guruhlarda. olib boriladi. Bunday o‘qtishdan maqsad o‘qunchilarning turli darajadagi tayyorgarligi na o‘qun materialini turli darajada egallaganligini hisobga olgan holda maktabni tugallashiga ya yuqoriroq tipdagi maktablarga o‘tishiga tayyorlashdir. Darslar soni haftasiga 30dan 33tagacha. Sinflarda qizlaming soni uchdan bir qismni tashkil etadi. Ulaming ko‘pchiligi o‘zining tirishqoqligi na yaashi o‘zlashtirishiga ko‘ra real maktabning 7-sinfiga jo‘natiladi.
Asosiy maktabda asosan eng kuchsiz o‘quvchilar, ijobiy ta’rif berganda, amaliy qiziqishlari bor bolalar qolishadi. Shunga ko‘ra asosiy maktablarda e’tibor texnik predmetlarga, chizmalar, qo‘l mehnati, uy yuritish, ya’ni, bo‘lajak kasbiy faoliyat bilan amaliy bog‘lanishga qaratiladi. Bunga o‘quvchilarning 8-sinfda o‘tadigan amaliyoti ham kiradi. Hunurmandchilik va sanoat muassasalaridagi “xaqiqiy” ish paytida ular aniq kasbiy talablar bilan tanishadilar.
Asosiy maktabdagi o‘qituvchilar o‘zlari o‘qimagan sohalar bilan ham shug‘ullanishga majbur boiladilar. Masalan nemis va ingliz tili o‘qituvchilari texnikani ham o‘zlashtiradilar. Bunday kasbiy aralashuvning pedagogik vazifasi ham bor: sinf rahbari bolalar uchun ishonchli shaxsga aylanishi va o‘z tarbiyalanuvchilari bilan imkon boricha ko‘p vaqt birga bo‘lishidadir.
O'tgan asrning 70-yillariga qadar asosiy maktablar yaxshi asosga ega edi. Lekin keyinchalik yuqori bosqichdagi maktablarga kirish osonlashgani sababli, ota-onalar o‘z farzandlarini ko'proq gimnaziyalar yoki real maktablarga berdilar. Katta shaharlarda pedagoglar asosiy maktabni “qobiliyati va axloqida kamchiligi bor” o‘quvchilar yig‘iladigan “qoldiqlar maktabi” deb ataydilar. Asosiy maktab o'qituvchilari o‘zlarini o‘qituvchi emas, ijtimoiy pedagog deb his qiladilar.
Lekin asosiy maktabdagi o‘quvchilar yomon o‘zlashtirishiga qaramasdan ko'pchiligi kasbiy ta’lim olishga muvaffaq bo‘lishadi.
Germaniya ta’lim tizimi o‘qishni davom ettirish bo‘yicha ilojsiz holatga olib kelmaydi, shu bois ham asosiy maktab bitiruvchilari qator shartlarni bajarib, real maktab shahodatnomasini olishlari mumkin. Bunga qo‘shimcha mashg‘ulotlarga qatnashish, imtihonlar topshirish orqali erishiladi.
Shunga qaramay Ta’lim vazirligi asosiy maktabni isloh qilish zanirati xaqida fikr bildirmoqdalar. Bunda asosiy maktab o‘qituvchilari boshlang'ich maktab o'qituvchilari kabi ixtisoslikka ega bo‘lishlari kerak deyiladi.