M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

Inson va jam iyat to ‘g ‘risida.
Inson - ijtimoiy mavjudot. olam ning 
bir b o ‘lagi, u o ‘z-o ‘zini him oya qiladi, ana shu holat insonning xulq- 
atvorini, xatti-harakatini belgilashdan tortib, to davlat farovonligini 
o ‘ylashgacha b o ‘lgan urinishlarini taqozolaydi. Dono odam shaxsiy 
m anfaatlaridan davlat m anfaatini ustun qo ‘yadi.
Bilish nazariyasi va mantiq masalalar talqini.
Stoitsizm da m antiq m asalalarini tadqiq etishga katta e ’tibor 
qaratiladi. “Logika” term inini aynan shu stoiklar ilmiy m uom alaga 
kiritishgan va shu nom bilan falsafaning bir b o ‘limini atashgan, uni 
boshqa b o ‘limlari - fizika va etika bilan birdek k o ‘rishgan.
Logikani esa dialetika v a ritorikaga b o iish g a n , b a ’zi stoiklar unga 
haqiqat nazariyasini kiritishgan. Bu stoiklarda epistem ologiya (bilish 
nazariyasi) va logika (m antiq) m asalalarining uzviy bog ‘liq tarzda tadqiq 
etilganligini k o ‘rsatadi.
B ilish m asalalariga yondashar ekan, stoiklar nafaqat Platonning 
umumiy transendentalligini, balki A ristotelning konkret um um iyligini 
ham inkor etishgan. Ular fikricha, alohidalikgina m avjud bo “lib, bizning 
bilim larim iz faqat yakka narsalar haqidadir. Bu narsalar bizda ular 
haqida ta s a w u r shakllantiradi, bilim lar shu narsalarni bilishdir. Shu 
orqali stoiklar Platonga qarshi pozitsiyani egallashadi: Platon sezgilarga
226

---

ehtiyotkorlik bilan yondashadi, stoiklar esa uni bilim ning asosi sifatida 
qabul qilishadi. Bilim olish uchun idrok kerak. Idrokdan so‘ng - obyekt 
k o ‘z oldim izdan y o ‘q bo‘lib ketgandan so‘ng - u m iyada qoladi. M iyada 
qolib eslanganda esa, u tajribaga aylanadi.
Stoiklar sensualizm ni ratsionalizm bilan q o ‘shishga uringanlar. Ular 
aqlni individual rivojlanish natijasi deb hisoblashsa-da, uni asta-sekinlik 
bilan tasavvurlar yordam ida shakllanadi deganlar. Ketm a-ketlikda 
shakllangan aql g‘oyalaridan tashqari, tajriba orqali paydo boMadigan 
umumiy g ‘oyalar borligiga ham ishonishgan. Inson tabiati ichki g ‘oyalar 
deb ataladigan g ‘oyalam i shakli anti rishga yo'naltirilgan. Undan tashqari, 
insonlam ing reallikni aql yordam ida anglashi mumkinligini e’tirof 
etish gan.
Stoiklar haqiqat mezonlari m asalasiga katta e ’tibor berishgan. Bu 
mezonlarni "ushlab oluvchi” (kataleptik) tasavvur yoki idrok deyishgan. 
Natijada, 
haqiqat 
jon 
bilan 
birga 
b o ‘lgan 
idrokni 
o ‘zida 
m ujassam lashtirgan (bu aniq bilim lami ilm-fan beradi degan qarashga 
zid). Am m o jo n bunday obyektiv haqiqat-idrok bilan kelisha olmasligi 
mum kin va o ‘shanda kelishm ovchilik yuzaga keladi234.
Bilish tabiatiga xos mana shunday xususiyatlar, stoiklar fikricha, 
mantiq 
m asalalariga 
yondashuvni 
belgilaydi. 
Stoiklarga 
ko‘ra, 
m antiqning predmeti - so 'z belgilari, tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap, ular 
ifodalaydigan fikrlar (tushuncha, hukm, xulosa chiqarish, xulosalash).
B u fikrlar ichki nutq shaklida ham, tashqi ifodasida ham bir xil. 
Fikrning chin yoki xatoligini m antiqning bir qism i -
dialektika
o'rganadi. Stoiklar dialektikasi ularning bilish nazariyasiga mos keladi. 
S o‘z belgisi - tovush, u anglatadigan narsa - tasavvur. Tasavvur tabiatda 
m avjud narsalarga tegishli. M antiq ilmining boshIang‘ich nuqtasi — 
tasavvur va tasaw u m in g tabiatdagi m uayyan bir narsaga munosabati. 
M avjud narsalar - bu 
jismlar, jism sifati, jism harakati, jism munosabati
b o ‘lib, ular faqat hissiy m ushohada (idrok) orqaligina tasavvur predmeti 
b o ‘la oladi. Hissiy tasavvur - tasavvurlarning birinchisi va asosiysi. 
Ikkita 
holat 
tasavvurlar-ning 
chinligini 
belgilaydi: 
1) 
hissiy 
tasavvurlardan kelib chiqish usuli; 2) bu tasavvurlarning o ‘zining 
xususiyatlari.
H issiy tasavvur predm etning jondagi m odifikatsiyasi b o ‘lib, ongga 
yetib borgach, u predmetni o ‘zini anglashga m ajbur qiladi. Zenon va 
K leanf fikricha, predm et jo n d a muhrlanadi. Xrisipp fikricha esa, predm et
234 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N e w Y ork-L ondon-T oronto-S ydney-
A uckland, 2003. P.428.
227

---

jonni “m odifikatsiyalaydi”. Hissiy ta s a w u r faqat shunda chin bo'ladiki, 
qachon unda predmet qanday bo‘lsa, shunday holatda, o ‘ziga xos 
xususiyatlari, aloqalari bilan aks etsa. Chin hissiy tasavvurlar bilan bir 
qatorda, xato, aldab qo ‘yadigan hissiy tasavvurlar ham mavjud. Ular, 
masalan, tushlar, gallyusinatsiyalardir.
C hin fikrni qanday qilib xato fikrdan ajratish mumkin, degan savol 
qo ‘yib, stoiklar unga “ha, shunday m ezonlar bor”, deb javob berishadi. 
B uning uchun:
1) aql sogTommi;
2) predmetni idrok etuvchi sezgi organlari sogL holatdami;
3) predm etning fazoda o ‘m i, uning sezgi organiga nisbatan 
joylashishi idrokka mos keladim i;
4) idrok jarayoni yetarlicha vaqtda davom etdimi;
5) idrok predm etni uning barcha xususiyatlari bilan qabul qila 
oladigan darajada jiddiym i;
6) predm et bilan sezgi a’zosi o ‘rtasidagi m uhit uni norm al idrok 
etish uchun zarur boTgan sharoitni buzishga olib kelm aydim i;
7) dastlabki taassurotni keyingi idroklar tasdiqlaydim i (bevosita yoki 
bilvosita), degan savollar q o ‘yib, ularga jav ob topish zarur.
A gar m ana shu savollar b o ‘yicha tekshiruv idrokning chinligini 
tasdiqlasa, u predm etni adekvat tarzda aks ettirgan deb hisoblanadi va 
unday ta s a w u r “ushlab oluvchi” yoki “kataleptik” deb ataladi. Aynan 
ana shunday tasavvurni bilim m ezoni deb hisoblashadi.
H ar bir tasavvurni aql tekshiradi, biroq qaror qabul qilishda aql 
predm et xususiyatidan kelib chiqadi. A gar aql haqiqatan ham kataleptik 
ta sa w u r bilan kelishsa, idrokning adekvat m ulohazasi — “katalepsis” 
vujudga keladi. A gar aql roziligi bizning (subyektning) ixtiyorim izda 
b o ‘Isa, bunday m ulohaza