M illiy universiteti

Kaykovus va uning “Qohusnoma” asari
Amr  Unsurulmaoliy  Kaykovus  Kaspiy  dengizining  janubiy 
qirg'og'idagi  G'ilon  qabilasiga  mansub  bo'lib,  u  hijriy  412-yilda, 
milodiy  1021-1022  yilda  o'rtahol  feodal  oilasida  tug'ildi.  Kaykovus 
hayoti  haqida  keng  ma'lumotlar  bizgacha  etib  kelmagan.  Undan 
bizga  mashhur  asari  “Qobusnoma”  etib  kelgan.  Kaykovus  “Qobus- 
noma”ni  hijriy  475  yilda,  melodiy  1082-83  yilda  yozadi.  Bu  haqda
51

---

muallif  quyidagilami  yozadi:  “Sana  475da  boshladim”,  deydi.  Bu 
Kaykovusning  63  yoshiga to 'g 'ri  keladi.  “XI  asrning  82-83-yillarida 
Harbiy Eron  podshohining  nabirasi  Kaykovus  ibn  Iskandar o 'z o'g'li 
Gilonshohga  bag'ishlab  “Nasihatnoma”sini  yaratadi  va  o'sha  davr 
an'anasiga  ko'ra,  uni  bobosi  podshoh  Shams  ul  maoliy  Qobus  sha- 
rafiga  “Qobusnoma”  deb  ataydi  (Kaykovus  “Qobusnoma”  O'qituv- 
chi”  2006 y. 5-bet).
Qadimdan  ma'lumki,  Ulug'  zotlar farzand tarbiyasiga jiddiy  eti- 
bor  berganlar.  Shu  bois  Sharqda  “Kalilla va  Dinrna”  nomi  ila .mash­
hur  bo'lgan  “To'tinoma”  (“Shukasaptati”),  “Panchatantra”  (“Besh 
hikmat”),  Yusuf  Xos  Hojibning  “Qutadg'u  bilig”  (“Baxt-saodatga 
boshlovchi  bilim”),  Muslihiddin  Sadiyning “Guliston” va “Bo'ston”, 
Nosiriddin  Rabg'uziyning  “Qissai  Rabg'uziy”,  Alisher  Navoiyning 
“Mahbubul-qulub”  (“Ko'ngillarning  sevgani”)  kabi  o'nlab  asarlar 
borki,  ular  asrlar  davomida  tarbiyaviy  dastur  namunasi  bo'lib  kel- 
moqda.  Bunday  qimmatli  asarlar  ajdod-avlodlarimizni  halollik, 
poklik, to'g'rilik,  mardlik,  odamiylik kabi hislatlarga chorlab kelgan. 
Shular  orasida  Kaykovusning  “Qobusnoma”  asarining ham  o 'z o'rni 
bor.  Unda  bitilgan  kichik  rivoyat  va  hikoyatlar,  kitobning  yanada 
chiroyiga-chiroy qo'shib, kitobxon ongini charxlashga xizmat qiladi.
“Qobusnoma”ning  asosiy  yo'nalishi  Quroni  karim  suralari, 
Muhammad  (s.a.v)  ning  faoliyati  va  ko'rsatmalarini  ifodalovchi 
hadislar,  hikmatli  hikoyalar  bilan  uyg'unlashib  ketadi.  Aniqrog'i, 
“Parvardigori  olamni  tanimoq  zikrida”,  “Payg'ambarlaming  xilqati 
zikrida” boblari bilan boshlanadi.
“Qobusnoma”  44  bobdan  iborat  bo'lib,  unda  Kaykovus  o'zining 
hayotiy  tajribalari  bilan  o 'g 'li  Gilonshohni  tarbiyalashni  maqsad 
qiladi.  Kaykovus  o'z  o 'g 'liga nasihat  qilar ekan,  aslo  zulm  otiga mi- 
nmaslikka da'vat etadi  (“Qobusnoma” T.O'qituvchi” 2006 y.  13  bet). 
Kitobdagi  barcha  pand-nasihatlarini  o 'g 'li  uchun  bebaho  meros  deb