M illiy universiteti

Xalq kuchlandi
  -
 
olg'a ketdi,  horib ortda
49

---

“Mufassil  al-X ilof’,  “Qavosim  al-Botiniya”  kabi  asarlari  kundalik 
hayotiy muammolami hal qilishda juda asqotadi.
Yuqorida  qayd  etganimizdek,  G'azzoliy  hayoti  davomida  ikki 
marta  o'zi  haqida  shubhaga  borgan.  Birinchisida,  ukasining  she'ri 
ta'sirida, o'rgangan ilmlarimning hammasida kamchiliklar ko'p bo'l- 
sa kerak, deb o'ylaydi,  o'ziga mutloq haqiqatni izlay boshlaydi, haqi- 
qat  yo  tuyg'ularda,  yo  aniq  bilimlarda  bo'lishi  mumkin,  har  ikka- 
lasida  bo'lishi  mumkin  emas,  degan  fikrga  boradi.  Oldiniga  haqiqat 
tuyg'ularda  deb  biladi,  ammo  tez  orada  tuyg'ular aldashi  mumkinli- 
gini ko'radi  va aniq bilimlar haq, degan xulosaga keladi, so'ng “balki 
aql  ham  aldar”  deya  taraddudga  tushadi.  Pirovardida  esa  Ollohning 
xidoyati-qalbga  yorug'lik  beruvchi  ilmlar  kabi,  aniq  ilmlar  ham 
xaqiqat ckanligiga ishonch hosil  qiladi.
G'azzoliyning  ikkinchi  ruxiy  iztirobi  38  yoshida  yuz  berdi.  Bir 
kuni  u:  “Qilayotgan  barcha  ilmlarim  shon-shuhrat,  amal-mansab, 
nufuz  va  mol-dunyo  uchun  emasmi?”  -   degan  shubhaga  tushadi. 
Haqiqat  faqat  mutasawiflaming  kamtarona  yashash  tarzida  bo'lishi 
mumkin  degan  xulosaga  kelib,  tinchini  yo'qotadi.  Shuning  uchun  u 
madrasani tark etib, faqirona hayot kechirishga o'tadi.  Eyish-ichishni 
ham keskin kamaytirib, jismonan zaiflashadi.
Shunda uning shaxsiy tabiblari nima qilishlarini bilmay dovdirab 
qoladilar.  Shu  ahvolda  u  10 yil  darbadar kezadi.  Bir d a f a vaziming 
so'zini  inobatga  olib  Nishopirda  ishlagan  bo'Isa  ham,  baribir  ishga 
qattiq  bog'lanmaydi,  tuzukkina  mutasawifga  aylanib,  umrining 
oxiriga qadar ko'zga tashlanmay yashaydi.
G'azzoliyning  falsafiy  ishlari  ham  talaygina.  Ular  ichida 
“Taxafut  al-falosifa»  hamda  “Maqosid  al-foalosifa”  asarlari  etakchi 
o'rin  egallaydi.  Bularda  Farobiy,  Ibn  Sino,  Abun  Xayyon  at- 
Tavhidiy,  “Ihvon us-safo” risolalarining ta'sirini ko'rish mumkin.
Ayni chog'da G'azzoliy “Taxafut al-flosifa” asarida Farobiyni va 
Ibn  Sinoni  tanqid  qilib,  ulami  Arastu  va  Aflotun  ta'sirida  bo'lgan-
50

---

likda  ayblagan  va  umuman  faisafachilikka  qattiq  qarshi  chiqqan. 
Holbuki,  Farobiyning  asarlari  ham,  G'azzoliyning  “Maqosid  al-falo- 
sifa”  asari  ham  lotinchaga  o'girilgan  va g'arbliklarning  yunon  falsa- 
Fasini  o'rganishlariga  yordam  bergan.  Farobiy  bilan  Ibn  Sinoni  tan­
qid  qilishdan  maqsadi  esa,  aslida,  dinning  ba'zi  mavzulari  yanglish 
tushunilishini tuzatish uchun bo'lgan.  Bu yaxshi niyatdir.
G'azzoliyning  “Mukoshafat-ul  qulub”  (“Qalblar  kashfiyoti”) 
asari  haqida  turk  olimi  va  taijimoni  Yamon  Oriyqonning  so'zlari 
diqqatga sazovor:
“Mukoshafat-ul  qulub” !..  G'azzoliy  necha  asrlar  ilgari  yoqqan 
yuzlarcha  mash'aladan  bir  donasi.  Hech  qachon  so'nmaydigan, 
sochgan  nur  das talari  zamon  oralab  so'ngsizlikka  qadar  to'ppa- 
to 'g 'ri  oqib  boradigan  mash'ala.  Inson  nasli  to  oxiratgacha bor bo'l- 
ganligiga  ko'ra,  bu  asar  ham  insoniyat  uchun  bir  nur  manbai  bo'la- 
jak,  turli  azob-uqubatlar,  g'am-tashvishlar  va  behuzurliklar  ichida 
to'lg'anayotgan  shaxslar,  siymolar,  jamiyatlar  va  millatlarga  huzur 
va saodat yo'llarini ko'rsatajak”.
Shu  bois,  bu  asar  biz  mustaqillikka  erishgan  sharofatli  yillarda 
ham  millatimizning  o'zini  o'zi  tuzatishi  uchun,  boshqacha aytganda, 
o 'z   baxtini  o'zi  yaratishi  uchun,  “kelajagi  buyuk  davlati”ni  barpo 
etmog'i  uchun pok,  halol  va to 'g 'ri  yo'lni  tanlashida  bebaho  ahami- 
yat  kasb  etadi.  (Abu  Homid  G'azzoliy.  “Mukoshafat-ul  qulub”, 
Toshkent:  “Yangi asr avlodi” nashriyoti.  2004, 3-7-betlar).