M illiy universiteti

“Alp  Er To'ng'a” 
haqidagi  doston  hali 
atrofiicha taitlil  etilgani  yo'q.
Bu  doston  bizgacha To'liq  etib  kelrnagan.  Uning  besh  yuz  satrga 
yaqin  ayrim  parchalari  Yusuf  Xos  Hojibning  “Qutadg'u  bi!ig” 
dostonida  va  Mahmud  Qoshg'ariyning  “Devonu  lug'atit  lurk”  asari- 
da  keltirilgan.  Bu  dostonga  birinchi  bo  lib  katta  e'tibor  bergan 
olimimiz, professor Abdurauf Fitrat edi.  Uniiig  “Eng eski  turk  adabi- 
yotming  namunalari”  deb  atalgan  va  1927  yilda  nashr  etilgan  riso- 
lasida  Alp  Er  To'ng'aga  baqishlangan  40  satrli  marsiya,  lang'uglar 
bilan  Alp  Er  To'ng  aning  j an gig a  oid  32  salrli  she'r,  qish  va  yoz 
manzaralariga  bag'ishlangan  S6  satrli  she'riy  tasvirlarni  adabiy 
tilimi/ning eng qadimgi  namunalari deb baholanadi 1
Fitrat  Alp  Er  To'ng'aga  baqishlangan  qadimiy  doston  parcha- 
larini  Yusuf Xos  Hojibning  "Qatadqu  bilig”  dostonidan  va  Mahmud 
Qashg'ariyning  “Devonu  lug'atit  turk’1  kitobidan  olinganini  ko'rsa- 
tib  o'ladi.  Moskvalik  sharqshunos  olima  l.V.Stebleva  ham  “Devonu 
lug'atut  turk”da  keltirilgan  Alp  Er To'ng'aga  bag'ishlangan  348  satr 
she'rni  terib  olib,  ular  orasidagi  mantiqiy  bog' lanishlarni  topadi  va 
ularni  ining  yillar  davomida  ko'p  qismlari  yo'qolib  kelgan  ulkan  bir 
qahramonlik dostoninmg uzviy  bo'laklati  deb baholaydi.
37

---

.  Bu  olimlaming  “Alp  Er  T o'ng'a”  dostoniga- oid  tadqiqotlarini 
yangi  avlodga  raansub  adabiyotshunoslarimiz  M.Ibrohimov  va  Sh. 
Xolmatovlar  davom  ettirdilar.  Bu  ishlaming  yakuni  sifatida  Abdu- 
rashid Abdurahimovning  so'zboshisi va tahriri bilan  1995 yilda “Alp 
Er T o'n g 'a yoki Afrosiyob jangnomasi” degan kitob nashr etildi.
Bu kitobning kirish qismida Alp Er To'ng'aga quyidagicha baho 
berildi:  “Alp  Er  T o'ng'a  miloddan  aw algi  VII  asrda  Turon  davlati 
shakllanishiga asos  solgan  buyuk  xoqondir...  Eronliklar  Alp  xaqonni 
Afrosiyob deb ataganlar.  Og'zaki va yozma adabiyotda Alp Er To'n- 
g'aning  bahodirligini  madh  etuvchi  katta  doston  yaratilgan.  Doston 
qahramonlik  mavzuida  bo'lib,  uning  tiklanishi  turkiy  xalqlar  dos- 
tonchiligi  tarixini  miloddan  aw algi  asrlardan  boshlashga  imkon 
beradi.  Alp  Er  T o'n g 'a  haqidagi  she'riy  dostondan  kelib  chiqqan 
holda  adabiyotshunos  olimlar  bu  qahramonga  baho  berishda  tarix- 
chilarirnizga nisbatan ancha dadil fikr bildirmoqdalar.
Tarixichilarimiz  Alp  Er  To'ng'aga  oid  to'liq  ma'lumotlami 
tarixiy  manbalardan  topolmaganlari  uchun  ularda  “Alp  er  T o'ng'a 
tarixiy  shaxsmi  yoki  afsonaviy  qahramonmi?”  degan  ikkilanishlar 
bor.  Buning  yana  bir  sababi,  Firdavsiyning  “Shohnoma”  asarida 
Afrosiyob salbiy qahramon qilib ko'rsatilganligidir.
Buxoro tarixiga oid juda qimmatli ma'Iumotlar bergan Narshaxiy 
yozadi :”Afrosiyob  Romtan  (Romitan)  shahrini  bunyod  qilgan.  Rom- 
tan  Buxorodan  qadimiyroqdir.  Afrosiyob  har  vaqt  bu  viloyatga  kel- 
ganda  Romtanda  turgan,  boshqa  joyda  turmagan.  Forsiylaming 
kitoblarida aytilishicha,  Afrosiyob ikki ming yil yashagan va jodugar 
bo'lgan,  asli  Nuhpayg'ambaming  o'g'illaridan  ekan.  U  o'zining 
Siyovush  nomli  kuyovini  o'ldirgan.  Siyovushning  Kayxusrav  nomli 
o 'g 'li  bo'lib,  otasining  xunini  talab  qilib  Afrosiyobni  o'ldirdi.  Afro- 
siyobning  qabri  Buxoroning  M a'bad  darvozasi  yaqinidagi  katta 
tepalik ustidadir.
38

---

Narshaxiv  o'z  nomidan  keltirgan  tarixiy faktlarda Afrosiyobning 
bunyodkor  podshoh  bo'lganini,  Buxorodan  ham  qadimiyroq  Romi- 
tanrii  qurganligini,  bu  viloyatga  kelganda  doim  shu  Romitanda  tur- 
ganligini,  “Afrosiyob”  nomi  bilan bizgacha ctib kclgan tarixiy Romi- 
tan  qal'asi  o'z  davrining podsholari  turadigau  poytaxt  shahar bo'lga­
nini  yozadi.  Biz  Buxoroning  2500  yillik  to'yini  o'tkazdik.  Agar 
Romitan undan ham oldin qurilgan bo'lsa,  demak,  bu joyni  qurdirgan 
Alp  Er T o'ng'a  -   Afrosiyob  miloddan  oldingi  ettinchi  asrda  yashab 
o'tganiga ishonish mumkin.
Narshaxiyning  bu  ma'lumotlari  tarixiy  asosga  ega  bo'lganini 
Yusuf  Xos  Hojibning  “Qutadg'u  bilik,-da  yozgan  quyidagi  satrlari 
tasdiqlaydi: