M A’NAVIY INSONPARVARLIKNI
SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYASI
Bosh vazifamiz:
0 ‘zbekiston
Respublikasidagi
barcha talaba
yoshlarni milliy
g ‘oya asosida
m a’naviy va axloqiy
tarbiyasini yangilash
orqali umuminsoniy
ezgu fazilatlarini
rivojlantirish va shu
asosda demokratik
jamiyat qurishga
tayyorlashdan iborat.
M aqsad:
Insonparvar
ma’naviyatli shaxsni
voyaga yetkazish,
ta’lim-tarbiya
tizim iga inson-
parvarlikning ilm iy-
nazariy asoslarini
singdirish, uni
metodik jihatdan
ta’minlash hamda
ular asosida
muayyan tadbirlami
o'tkazish
1. «M a’naviyat asoslari»
faning namunaviy dasturini
va darsligini qayta ishlab
chiqish, ta’limni
insonparvarlashtirishga
yo'naltirish.
2. T a’lim va tarbiyaning
uzviyligini ta’minlash.
3. Dars jarayonida, darsdan
tashqari tadbirlarda,
mahallada yoshlar ijtimoiy
harakatida, an’anaviy
tadbirlar radio, televidenie
va boshqa ommaviy axborot
vositalaridagi ta’limning
u yg‘unligini ta’minlash.
4. Yoshlar ma’naviyatini
m illiy g ‘oya va
insonparvarlik asosida
bosqichma-bosqich
shakllantirish (maktabgacha
tarbiya, maktab, o ‘rta
maxsus, kasb-hunarta’limi,
oliy ta’lim).
K utiladigan
n atija lar
Har tomonlama
rivojlangan, barka
mol ma’naviy shaxs
- komil insonga ega
,bo‘lish:
1. Insonparvarlik va
intellektuallik-
zakovatlilik
2. Vatanparvarlik
3. Xush fe’llik
4. Huquqiy
madaniyat
5. Estetik (nafosat)
tarbiyalanganlik
6. Ekologik
madaniyat
7. Informatsion
madaniyat
8. Oila ma’naviyati
9. Mahalla
ma’naviyati
10. M illiy urf-
odatlarimizni
ifodalovchi rasm-
rusumlar
11. Ijodkorlik va
tadbirkorlik
ko'nikmalari
12. Hurfikrlilik
1-shakl.
MA’NAVIY-MA’RIFIY TARG‘IBOT OLIB
BORISHNING NAMUNAVIY STRUKTURASI
R espublika
«Kamolot» yoshlar
harakati
Tegishli hoki
m iyat «M a’na
viyat va m a’ri-
-----
N
fat» m arkazlari
bilan aloqalar
Tegishli m ahal
la, IIB postlari
bilan aloqalar
(
Iqtidorlilar
V
bilan ishlash
X otin-qizlar
tashkiloti bilan
ishlash
Respublika
«M a’naviyat
targ'ibot» markazi
Respublika «M illiy
g ‘oya va m afkura
ilmiy-amaliy
markazi
Ilg‘or tajribalam i
o'rganish, ilmiy-
amaliy tadqiqotlar
olib borish va
om m alashtirish
Mutasaddi
xodim lar bilan ish
olib borish
Tarbiyasi og‘ir
Sog‘lom avlod
Jinoyatchilikni oldini
bolalar bilan
jam g ‘armasi
olish, kasb-hunarga
ishlash
bilan
ham korlik
y o ‘naltirish
2-shakl.
— ta’lim muassasalaridagi talabalar maxsus guruhlari bilan
olib boriladigan m a’naviy-ma’rifiy ishlar Nizom va tadbirlar
rejasini qayta tuzish;
— m a’naviy barkamol shaxs milliy modelini yaratish;
— m a’naviyat
sohasida
ta’lim
beruvchi
professor-
o ‘qituvchilaming yuqori malakaga ega bo‘lishini ta’minlash;
— ajratilgan o‘quv yuklamasidan samarali foydalanish;
— ta ’lim muassasalaridagi talabalar maxsus guruhlari bilan
olib boriladigan m a’naviy-ma’rifiy ishlar Nizom va tadbirlar
rejasini qayta tuzish;
— sport sog‘lomlashtirish ishlarining ma’naviy sohadagi
talabalar uchun ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlami qayta
к о ‘rib chiqish;
— talabalaming
maxsus
guruhlari
bilan
tashkillash-
tiriladigan sport-sog‘lomlashtirish tadbirlarining takomillash-
tirilishida m a’naviy oziqa olish;
— ta’lim muassasalarida sport va sport-sog‘lomlashtirish
tadbirlarini amalga oshirishga tizimli yondashuvning milliy va
m a’naviy tarzda ishlab chiqilishini ta’minlash;
— m a’naviy-axloqiy
xulq-atvomi
milliy
g ‘urur
va
qadriyatlar misolida ta’riflash;
3-shakl.
— ma’naviy-ma’rifiy ishlami olib borishning strukturaviy
usullarini yaratish;
— ma’naviy-axloqiy tashviqot va targ‘ibot ishlarini olib
borishni amalga oshirish usullarini ta’riflash;
— ta’lim
jarayonida
ma’naviy-axloqiy
tarbiyaning
yuksaklikligini ta’minlash;
— ma’naviy meros haqida yetarlicha ma’lumotga ega
bo‘lish;
— ma’naviy inson qiyofasini shakllantirish, el orasida
ibratli xulq-atvorga ega bo‘lish.
II.UZLUKSIZ TA’LIM-TARBIYA TIZIMINI
INSONPARVARLASHTIRISH TAMOYILLARI
2.1 .Ta’lim va tarbiya nazariyasining ta’limni
insonparvarlashtirish bilan bog‘liqIigi
Ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlik yo‘nalishida tubdan
o ‘zgartirish va yangi zamon talablari darajasiga ko‘tarishning
birinchi sharti - unga bir butun tizim sifatida yondashish va
shunga muvofiq, ish olib borishdan iboratdir. Ma’lumki, har
qanday barqaror tizim qismlar, elementlaming muayyan
tuzilmalaridan tarkib topadi. Binobarin, undagi har bir qism o‘z
o ‘rnida turganda va har qaysisi o‘z vazifasini mukammal tarzda
bajargandagina tizim tashqi ta’sirlarsiz, o‘z-o‘zini boshqarish
tomon y o ‘nalishi mumkin. Bu holatda ta’lim-tarbiya tizimining
uzluksiz harakati, uzluksiz takomillashuvi uning bir maromda
ishlashining zarur sharti bo‘lib qoladi.
TaTim-tarbiyaga uzluksiz tizim sifatida qaralishining o‘zi
insonparvarlikning amalda namoyon bo‘lishidir. Ayni vaqtda
insonparvarlik ta ’Hm-tarbiyaning uzluksiz va izchil bo‘lishini
taqozo etadi. Zero, bundan kuzatilgan asosiy maqsad muayyan
kasb-komi mukammal egallab olish va ayni vaqtda sog‘lom,
barkamol inson shaxsini vujudga keltirish, uni hozirgi zamon
fan-texnika va texnologiyasi yutuqlaridan bahramand etish,
axborot asri sifatida namoyon bo‘layotgan XXI asming yuksak
talablariga muvofiq kadrlar bo‘lib yetishishlariga erishishdir.
Kadrlar chuqur va keng bilimli, yuqori malakali mutaxassis
bo4 lishlari
zarur,
ammo
bu
bilimdonlik tarixiy-milliy
zaminlarda qaror topadigan boy ma’naviy ait, pok axloq, imon-
e’tiqod butunligi bilan omuxta bo‘lib ketgandagina ijtimoiy
ahamiyat kasb etadi, tor ixtisoslik tafakkur tarzidan keng
miqyosli falsafiy tafakkur tarzi tomon rivojlanish uehun yo‘l
ochiladi. Bu juda katta o‘zgarish sifat jihatidan yangilanishga
olib kelishi kerak. Chunki muayyan tarixiy va ijtimoiy
sabablarga ko‘ra, tor ixtisoslik natijasida tafakkuming torligi
ham barqaror bo‘lib qolishi mumkin. Bunda mutaxassis o‘z
kasb-kori doirasidagina fikr yuritish bilan chegaralanib qoladi.
Bu esa milliy, ham umumbashariy munosabatlaming bundan
buyongi rivojiga monelik qiladi. «Ta’lim to‘g‘risida»gi
0 ‘zbekiston Respublikasi Qonuni va Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturida ko‘zda tutilgan muammolami hal etayotganda
masalaning ana shu jihatiga asosiy e’tibomi qaratish lozim.
Bugun tug‘ilib voyaga yetayotgan bola muayyan vaqtdan
keyin biron bir kasbda ishlaydi, agranom, muhandis,
o‘qituvchi, shifokor va boshqa ommaviy kasb egasi bo‘ladi
yoki davlat va nodavlat tuzilmalarida faoliyat ko‘rsatadi.
Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini
insonparvarlik ruhi bilan
sug‘orilgan bo‘lsa, bo‘lajak avlod ongi, his-tuyg‘usi shu ruhdan
oziq oladi va bunday odamlarda ma’naviyat eng yuksak
cho‘qqiga chiqadi. Odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
chinakam insoniy tus olsa, shubhasiz, bu holat jamiyatning
butun faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hozircha bolani oilada
tarbiyalash, oilaviy tarbiyaning ilmiy jihatdan asoslangan
dasturi va shunga muvofiq uslubiy qo‘llanmalar yo‘q hisobi.
Holbuki, bolaning kelajakda qanday inson bo‘lib kamol topishi
ko‘p jihatdan oilaga bog‘liq. Yetti yoshgacha bo‘lgan bolaning
ongiga, ruhiga qanday fikr, his-tuyg‘u kirsa, uni butun umri
davomida saqlaydi, qadrlaydi. Demak, uzluksiz ta’lim-tarbiya
tizimining tarkibiy qismi sifatida oila tarbiyasiga munosabat
belgilash dolzarb masaladir.
4-shakl.
Buning uchun ana shu qismlarda ishlovchi kishilar,
ijtimoiy
guruhlar,
jamoalar
o‘z
vazifalarini
qanday
bajarishlariga qarab uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi harakatga
keladi. Mabodo u qismlaming birortasi yomon ishlasa, o‘z
funksiyasini yetarli bajara olmasa, butun sistemaga salbiy ta’sir
ko‘rsatishini o ‘sha qismlarga uyushgan kishilar jamoalari
anglashlari, shu yuksak mas’uliyatni his etishlari muhimdir.
Insonparvarlik shunda oddiy dunyoqarashlikdan chiqib, amaliy
harakat tusini oladi. Shu munosabat bilan, ta’lim-tarbiya
dasturida,
bolalar,
o‘smirlar va yoshlaming (masalan,
tug‘ilganidan tortib, to 18 yoshgacha) qanday ko‘nikma va
malakalami, qancha bilimlami, qadriyatlami o‘zlashtirishi
zarurligi, o ‘rtacha me’yor va mezonlari ham ilmiy asoslab
chiqilishi lozim.
Uzluksiz ta’lim-tarbiya
tizimi jamiyatni tashkil etgan
tizimning tarkibiy qismidir. Bu qismning samarali ishlashi
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaming barcha jihatlariga o‘z
ijobiy ta’sirini ko'rsatadi. Shuning uchun ta’lim to‘g‘risidagi
Qonunda
«Ta’lim
0 ‘zbekiston
Respublikasi
ijtimoiy
taraqqiyoti sohasida ustuvor» deb e’lon qilinadi.
Ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlashtirish uni qayta
qurishning eng asosiy va markaziy muammolaridan biridir.
Sovet
ta’lim
tizimi
Yaponiya,
AQSH,
Fransiya,
Velikobritaniya va Germaniya davlatlari ta’lim tizimlari singari
dunyodagi eng kuchli ta’lim tizimlaridan biri
bo‘lib
hisoblanadi. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu ta’lim
tizimining ayrim kamchiliklari ham bor edi. Bu ta’limning
insonparvarlik xususiyatidir.
Ta’limni insnparvarlashtirish g‘oyasi sho‘rolar tuzumida,
inson davlat va jamiyat deb atalgan katta mashinaning oddiy
bir «murwat»i bo‘lishdek haqoratli ahvoldan qutqarish, uning
asl ijtimoiy qiyofasini, erkin, tashabbuskor va ijodkorlik
tabiatini, yuksak ma’naviy-ruhiy fazilatlarini oshkora namoyish
etish kabi ezgu maqsadlarga qaratilgan bo‘lib, bu yangi tipdagi
jamiyat va davlat manfaatlaridan, ehtiyojlaridan kelib chiqadi.
Sho‘rolar davrida ta’lim va tarbiyaning uzviyligi birmuncha
uzilib qoldi, u o‘zining asosiy, insonparvarlik xususiyatlaridan
uzoqlashdi, u
faqat bilim olish,
ixtisoslikni
egallash
vositasigagina aylandi, fan va ishlab chiqarish o‘rtasida
mustahkam hamkorlik o‘matilmadi. Bu esa kadrlar tayyorlash
sifati va samaradorligiga jiddiy putur yetkazdi. Qaramlik yillari
mobaynida ta’lim dasturlari va darsliklari, ayniqsa, ijtimoiy-
gumanitar sohalar siyosatlashtirildi va mafkuralash-tirildi,
ilmiylik darajasi kambag‘allashdi, madaniy-ma’naviy tarbiya
vositasi sifatida susaytirildi; mehnat tarbiyasi g‘oyasiga e’tibor
kamaydi, kishilar nazarida mehnat o‘zining yaratuvchilik
mohiyatidan
begonalashdi,
aksincha,
navbatdagi
zulm
vositasiga aylandi, unga juda rasmiyatchilik bilan yondashildi
va natijada, ta’limning ma’naviy-axloqiy asoslari - inson va
jamiyat hayotida mehnatning muhim ehtiyoj ekanligiga,
ijtimoiy ahamiyatiga, mehnatga an’anaviy muno-sabatga jiddiy
putur yetkazildi. Madaniy-tarixiy qadriyatlarga, milliy an’ana
va urf-odatlarga mensimay qaraldi, ular kamsitildi. M a’naviy
kamolotning muhim vositalaridan bo‘lgan badiiy-estetik
tarbiyaga kam ahamiyat berildi. Badan tarbiyasi va sog‘liqni
saqlashning ahamiyatini yoshlar ongiga singdirish masalalari
oqsab qoldi. Mutaxassislar tayyorlashda o‘rtamiyonachilikka
ruju etildi: tarixda shaxsning roli masalasidagi xato nazariyaga
muvofiq tabaqalashtirmaslik, aksincha, barchani bir qarich
bilan o ‘lchash rasm bo‘ldi, ijodkor va tashabbuskor,
ishbilarmon va tadbirkor, qobiliyatli va iqtidorli mutaxassislar
o‘rtamiyona yoki umuman, past saviyali mutaxassisdan farq
qilinmadi. Talaba-o‘quvchilarga bo‘lgan munosabat ham
shunday edi. Oliy ixtisoslik ma’lumotiga ega bo‘lgan, diplomli
mutaxassislar juda ko‘plab yetishtirildi, ammo ular xalq
xo‘jaligini rivojlantirishning talablariga to‘la javob bera
oladigan, mustaqil fikrlovchi shaxs sifatida shakllanmaganligi
va tadbirkorlik sifatlari kam bo‘lgani uchun, ba’zilari ijtimoiy
taraqqiyot yo‘lida va ayni vaqtda xo‘jalikni boshqarish va
rivojlantirish yo‘lida muayyan to‘siqqa aylanib qoldilar.
«Insonparvarlik»,
«adolatparvarlik»,
«tinchlik
va
demokratiya tayanchi» niqoblari ostida amalga oshirilayotgan
barcha tadbirlar ostida g‘arazli niyatlar, buyuk millatchilik,
buyuk davlatchilik siyosati yashiringanligi tobora ochiq-oydin
bo‘lib qola boshladi...
Jamiyatni tanazzul va inqirozga mahkum etadigan bunday
illatlar sho‘rolar davri ta’lim tizimida ham o‘z ta’sirini
kuchaytirdi: ta’lim va tarbiya jarayonlari bir-biridan ajralib
qoldi, ta’lim-tarbiya ataylab milliy-tarixiy zamindan ajratib
qo'yildi,
ta’lim-tarbiyadan
an’anaviy
ustoz-shogirdlik
tamoyillariga pisandsizlik bilan qaraldi, yoshlarning ongi va
dunyoqarashlarini keng miqyoslarda rivojlantirish o‘miga bir
kasb-korga,
muayyan
bir
sohagagina
oid
bilim
va
ko‘nikmalami egallashga majbur qilindi, yuksak ma’naviy-
axloqiy fazilatlar qadrlanmadi, yoshlarni shaxs sifatida
barkamol inson qilib tarbiyalash o‘miga, ularga faqat dasturda
belgilangan bilimlami o‘rgatishgina asosiy maqsad qilindi,
buning oqibatida talaba-o‘quvchi turli kasb-hunarlami puxta
egallash o‘miga guvohnoma, diplom egasi bo‘lib olish payiga
tushib qoldi, chunki ishbilarmonlik, tadbirkorlik, kasb-mahorati
kabi sifatlar o‘z qadr-qiymatini yo‘qotib, uning o‘mini boshqa
xususiyatlar, ayniqsa, salbiy xislatlar egallay boshladi.
«Baynalmilalchilik», «vatanparvarlik» shiori ostida ta’lim-
tarbiya tizimida yo‘lga qo‘yilgan tadbirlar, ko‘pincha yoshlar
ongtda
katta og‘aynigarchilik shovinizmi va buyuk
davlatchilik
g‘oyalarini
qaror
toptirishga
qaratilganligi
shundoqqina ko‘rinib turadi. G‘arbiy Yevropaning jamiyat
hayotida va xo‘jaligining turli tarmoqlarida sodir bo‘layotgan
ijobiy
hodisalar,
taraqqiyparvar
g‘oyalar,
ilm-fandagi,
texnikadagi yutuqlar «burjuacha hayot», «reaksion burjua
tamg‘alari bilan kamsitilar edi, ularning tub mohiyati ochib
ko‘rsatilmay, quruq tanqid qilinardi, «sho‘ro tuzumi va
kishisiga yot hodisa» sifatida qoralanar edi. Hamma narsa
inson uchun, hamma yaxshi narsalar bolalar uchun degan
shiorlar soxtaligi uchun kishilaming g‘ashiga tegar edi.
0 ‘zbekistonda mustaqillik sho‘rolar davridan meros bo‘lib
qolgan bunday illatlardan jamiyatni va jumladan, ta’lim-tarbiya
tizimini ham butunlay tozalashni yangicha va haqiqatan ham
demokratik tamoyillarga asoslangan, adolatli huquqiy fuqarolik
jamiyatini barpo etish, ta’lim-tarbiya tizimlarini eng ilg‘or davlatlar
tajribalari va milliy an’analarimiz asosida qayta tashkil qilish kabi
ulug‘vor va dolzarb vazifalami kun tartibiga qo‘ymoqda.
Ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlik yo‘nalishida tubdan
o ‘zgartirish va yangi zamon talablari darajasiga ko‘tarishining
birinchi sharti unga bir butun tizim sifatida yondashish va
shunga muvofiq ish olib borishdan iboratdir. Ma’lumki, har
qanday barqaror tizim qismlar, elementlaming tuzulmalaridan
tashkil topadi. Binobarin, undagi har bir qism, element o‘z
o‘mida turganda va har qaysisi o ‘z vazifasini mukammal tarzda
bajargandagina tizim tashqi ta’sirlarsiz o‘z-o‘zini boshqarish
tomon harakatga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |