M abduraimova, N. Abdullaeya

 
 
 
 
 
 
5-rasm. Aktuar hisob-kitoblar turlari klassifikatsiyasi
45
 
Aktuar hisob-kitoblarni amalga oshirish uslubiyatining muammolari ko'p hollarda 
sug'urtalovchi tomonidan amalga oshiriladigan sug'urta turlarining ko'pligi bilan 
45
“Ozbekiston sug’urta bozori” O’quv qo’llanma. X.Shennayev. –T: Iqtisod-moliya 2013 
Aktuar hisob-kitoblar 
Sug’urta tarmoqlari 
bo’yicha aktuar . 
Vaqt ko’rsatkichlari 
asosida aktuar 
Boshqaruv xususiyatlariga 
asosan aktuar
Shaxsiy sug’urta 
bo’yicha aktuar
Reja asosidagi 
aktuar 
Respublika miqyosidagi 
aktuar 
Mol-mulk sug’urtasi 
bo’yicha aktuar 
Javobgarlik sug’urtasi 
bo’yicha aktuar 
Viloyatlar miqyosidagi 
aktuar
Sug’urta kompaniyalari 
miqyosida aktuar 

---

185 
belgilanadi. Ushbu turlar mazmuni va tabiati jihatidan farq qiladi va qabul qilingan 
shartnomalar bo'yicha majburiyatlarni mos ravishda matematik o'lchashni talab 
qiladi. Aktuar hisob kitoblarni bir necha belgilariga ko'ra tasniflash mumkin.
 
Aktuar hisob-kitoblarning nazariy asoslari XVII asrda D.Graund, Ya. De Vitt, 
E. Galley kabi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan hamda hozirgi paytda ancha 
takomillashtirilgan.
Sug’urta tarmoqlariga ko’ra aktuar hisoblar shaxsiy sug’urta bo’yicha hisob-
kitoblar, mol-mulk sug’urtasi va javobgarlik sug’urtasi bo’yicha aktuar hisob-
kitoblarga guruhlanadi. Vaqt ko’rsatkichlari esa reja asosidagi hisob-kitoblarga 
guruhlanadi. Bu hisob-kitoblar kelajakda ushbu sug’urta turini amalga oshirishda 
sug’urtalovchiga tayanch bo’ladi. 
Shuning uchun bu aktuar hisob-kitob turi kelgusidagi hisob-kitob deb ham 
ataladi. 
Rejali aktuar hisob-kitoblar yangi sug’urta turini joriy qilish vaqtida risklar 
kuzatuvi bo’icha ko’rsatkichlar mavjud bo’lmagan taqdirda qo’llaniladi. Bunday 
holatda sug’urta kompaniyasi tomonidan mazkur sug’urta turiga o’xshash sug’urta 
turlari bo’yicha o’tkazilgan operatsiyalari natijalari asos qilib olinadi. Ma’lum bir 
muddat (uch yildan kam bo’lmasligi kerak) o’tgandan so’ng olingan statistik 
ma’lumotlar tahlil qilinadi va rejali aktuar hisob-kitoblarga tegishli o’zgartirishlar 
kiritiladi. 
Boshqaruv xususiyatlariga ko’ra aktuar hisob-kitoblar respublika miqyosida 
aktuar hisob-kitoblar, viloyatlar miqyosidagi aktuar hisob-kitoblar va ma’lum bir 
sug’urta kompaniyasi miqyosidagi aktuar hisob-kitoblarga bo’linadi. Respublika 
miqyosida aktuar hisob-kitoblar respublikadagi sug’urta bozoriga tegishli, 
viloyatlar miqyosidagi esa viloyat xususiyatlariga ko’ra ishlab chiqiladi, shu bilan 
birgalikda har bir sug’urta kompaniyasi o’z zaxira fondiga ko’ra aktuar hisob-
kitoblarni ishlab chiqadi. 
Shunday qilib, har xil aktuar hisob-kitoblar sug'urtalovchi va sug'urtalangan 
shaxs o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi matematik va statistik qonunlar 
tizimidir. Birinchidan, bu uzoq muddatli sug'urta operatsiyalarida sug'urta fondini 

---

186 
shakllantirish va sarflash mexanizmi, har qanday sug'urta turi uchun tariflarni 
hisoblash usuli, shuningdek 
sug'urta 
fondini shakllantirishda har bir 
sug'urtalovchining ulushini aniqlash vositasidir. 
Aktuar hisob-kitoblarni yuritishda sug’urta statistikasi ma’lumotlaridan 
foydalaniladi. Sug’urta statistikasi sug’urta ishining umumlashgan yakuniy 
ko’rsatkichlarini qayta ishlash usullarini, sug’urta operatsiyalarining takrorlanish 
tizimini o’rganishni o’zida mujassamlashtiradi. Sug’urta statistikasining asosiy 
ko’rsatkichlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 
N-sug’urta obyektlari soni; 
L-sug’urta hodisalari soni; 
M-sug’urta hodisasi ro’y berganda zararlangan obyektlar soni; 
P-yig’ilgan sug’urta badallari summasi-S 
B-to’lab berilgan sug’urta qoplamasi summasi; 
C-jami sug’urta obyektlari sug’urta summasi; 
Cm-jami sug’urta jamlanmasidan zaralangan obyektga to’g’ri keladigan 
sug’urta summasi-Sz. 
Sug’urta amaliyotida yuqorida qayd etilgan ko’rsatkichlarning tahlili 
qo’llaniladi. Tahlil jarayonida quyidagi ko’rsatkichlar hisobi yurutiladi: 

sug’urta hodisalarining uzliksizligi; 

zararlilik koeffitsiyenti; 

bitta zaralangan sug’urta obyektiga to’g’ri keladigan o’rtacha sug’urta 
summasi; 

risk yuki; 

zararlilik normasi; 

zarar og’irligi; 

zarar davriyligi. 
Sug’urta hodisalarning uzluksizligi (Rc) bir sug’urta obyektiga to’g’ri 
keladigan sug’urta hodisalari soniga bo’lish orqali aniqlanadi: 
Rc=L/N 
Bu yerda Rc-sug’urta hodisalarining uzluksizligi; 

---

187 
L-sug’urta hodisalari soni(donada); 
N-sug’urta obyektlari soni(donada). 
Zaralik koeffitsiyenti (Ku) yoki zarar koeffitsiyenti jami sug’urta jamlanmasi 
summasiga bo’lish orqali aniqlanadi: