M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

Federativtizimhamdako'pmunitsipialsubyektlargaegamamlakatlaramaliyot idako'phollardabarcha 3 tamodeldanfoydalanishkuzatiladi.
Birinchimodel — soliqlarniyig’ishbo’yichavakolatlarchegaralarinio’rnatishvau1arnima'lumhukum atdarajasigabiriktirish. O'zbekistonamaliyotidaushbumodeldanfoydalaniladi, rasman harbirsoliqturiqaysidirbudjetdarajasigabiriktirilgan, ya'niumumdavlatvamahalliysoliqlar. Ta'kid1ashjoizki, deyarlibarchamamlakatlarbudjetlararomunosabatlar amaliyotidahududiyvamahalliyhokimiyatorganlariningmahalliysoliqlarnio’rnatis hdagivakolaticheklanganligitufayliushbumodeldanqismanchetgachiqishyuzberad i, ya'nisoliqqatortishningbarchaasosiye1ementlarirespublika soliqqonunchiligiasosidaaniqlanadi.
Ikkinchimodel — soliqqatortishbazasidanbirgalikdafoydalanish.
BumodeldanRossiyaFederatsiyasidafoydalanilishinikuzatishimizmumkin. Xususan, korxonafoydasigasoliqstavkasi 20% nitashkiletadi, uning 2% dagimiqdoriFederalBudjetgatushishiko’zdatutilganbo’lsa, qolgan 18%iRF sub’ektlari ixtiyoridaqoladi.
Uchinchimodel butunmamlakathududidayagonastavkadasoliqqatortiladigananiqsoliqlardankelibt ushadigandaromadlarniturlidarajadagibudjetlaro’rtasidame'yoriytaqsimlash.
Bundasoliqlarningbudjetlararotaqsimotiasosidaturlixilmezonlaryotishimumkin: aholisoni, biror-birhududninggeografikjoylashuvi, iqtisodiyahvo1ivah.k. Soliqlarnitaqsimlashmiqdorivatartibiturlimuddat1argao'rnatilishimumkin.
Umumdavlatsoliqlariningbirqismitegishlidavlatorganitomonidano’rnatilganme'y orlarbo’yichabudjettizimibo’g’inlario’rtasidataqsimlanadi.
Hozirgi kunda, shtatlar hamda markaz o’rtasidagi fıskal vakolatlar konstitutsiyada aniq va deyarli hech qachon raqobat qila olmaydigan qilib belgilangan. Markaz ishlab chiqarayotgan (inson iste’moli uchun ishlab chiqariladigan alkogolli ichimliklar, opium, narkotiklar va boshqalardan tashqari) tovarlardan soliq undirish vakolatiga ega, hamda o’z vaqtida shtatlar esa o’sha tovarlar savdosiga soliq solish vakolatiga ega. Davlatlararo savdolarda esa markaz ham soliq undirish vakolatiga ega bo’ladi (Savdolardan markaziy soliq), biroq, soliq aynan biror davlat bilan bo’lgan munosabatlar shakllangandagina ushlab qolinadi. Xizmatlar bo’yicha esa, faqatgina markaz yakka holda xizmat ko’rsatishni soliqqa torta oladi.Shunga qaramasdan shtatlar mamlakatga olib kirilayotgan yoki Hindistondan olib chiqib ketilayotgan har qanday tovarlar savdosiga soliq sola olmaydi, bunda markaz ushbu soliqni qo’shimcha majburiy bojxona yig’imlari shaklida undirib oladi. Ushbu qo’shimcha majburiy bojxona yig’imi aksiz, savdodan soliq, hukumat QQSi va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlardan undiriladigan boshqa soliqlarni balanslashtiradi. GSTni amaliyotga joriy etish, bir vaqtning o’zida markaz hamda shtatlarning GSTni yig'ib olish imkoniyatlarini kengaytirish, Konstitutsiyaga o’zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. Markazga hamda shtatlarga GSTni undirish uchun bir vaqtning o’zida yurisdiksiya belgilash, ikki taraf o’rtasidagi GSTni yig’ish tuzilmasi, loyihalashtirish va amaliyotga tatbiq etishni ta’minlay oluvchi noyob institutsional mexanizmni yaratishni talab qiladi. Bunday mexanizm samarali bo’lishi uchun u konstitutsion kuchga ega bo’lishi lozim.
•Konstitutsiyaning 122-moddasiga tuzatish (o’zgartirish).
Yuqorfdagi va boshqa savollarga javob toj9fSh maqsadlda 2011-yfl 22- martda Lok Sabhada Konstitutsiyaga 115-o’zgartirish kiritildi. Aytib o’tilgan fllZ6lÎlSh 15-Lok Sabha tugatilguncha amalda bo ’/df.207#-Jf/ 19-dekabrda esa 16-Lok Sabha, Konstitutsiyaga 122-o’zgartlrish klritildl. Ushbu qonun loylhasi ma’lum turdagi tovarlardan tashqari barcha tovarlarni yetkazib berish va xizmat ko’rsatishga GST undlrishni nazarda tutadl. Sollq xuddi ikki karrall GST kabl markaz va shtatlar o’rtaslda o’zaro hlsoblanadi. Parlament esa davlatlararo savdolar yoki tovar va xizmatlar importidan GST undirishning mutlaq vakolatiga ega bo’ladi. Markaziy hukumat GSTga qo’shimcha tarzda tamaki va tamaki mahsulotlariga akSlZ solig’ini solish huquqiga ega bo’ladi.