M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

Umumiyxarajatlarningiqtisodiytasnifi:

1. Chiqim xarajatlari	Mudofaa Boshqa davlat ma'muriyati
2. O'tkazma to'lovlar (Joriy)	a) Foiz to’lovlari

	subsidiyalar davlatga va birlashgan territoriyalarga grantlar boshqalar.
3. Budjet resurslarining yalpi kapital shakllanishi	Jismoniy aktivlar Moliyaviy aktivlar
4. Boshqalar
5. Umumiy harajatlar

Yillik qiyoslash kapital shakllanishida xal‘ajatning o'sishini yoki muddatdan o'tib ketishini ifodalaydi.
Davlat moliyasining xalqaro statistikasiga muvofiq davlat boshqaruvi sektori xarajatlari ikki mezon bo'yicha tasniflanadi:
ularning funksional maqsadiga ko’ra; operatsiyalarning iqtisodiy tavsifiga ko’ra.
Budjet tasnifi — qaror qabul qilish tizimining muhim vositasi bo'1ganligi sababli, unda davlatning asosiy funksiyalaridan kelib chiqadigan davlat faoliyatining maqsadli yo'nalishlari aniq ko’rsatilgan bo'lishi kerak.
Bu vazifani davlatning asosiy funksiyalarini amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlarning funksional tarkibi yechadi. Umumlashgan holda bu funktsiyalar barcha mamlakatlar uchun o’zgarmas va xarakterli bo'1ib, ular qatoriga quyidagilar kiradi:
davlat boshqaruvi;
c ichki va tashqi havfsizlikni ta'minlash; v xalqaro faoliyat;
ilmiy-texnika taraqqiyotiga ko’maklashuv;
H ijtimoiy rivojlanish.
Iqtisodiy guruhlash xarajatlarni predmetli belgi asosida mufassal taqsimlash imkonini beradi (ish haqi, aholiga transfertlar va hokazolar) va barcha oluvchilarga budjet ijrosi nuqtai nazaridan yagona yondashuv imkoniyatini yaratadi.

Davlat budjetining moliyaviy resurslarni taqsimlanish jarayoniga manzilli tus berish uchun, DMSda budjet xarajatlarini idoraviy xususiyatlaridan kelib chiqib guruhlash nazarda tutiladi. Bu esa o'z navbatida, mablag'larni ularning aniq taqsimlovchilari bo’yicha taqsimlanishini aks ettirish imkonini beradi. Xarajatlarni
funksional, idoraviy va iqtisodiy guruhlash xarajatlarning bir tasnifidan boshqasiga o'tish imkonini berish uchun o’zaro bir-biri bilan bog'liq bo'lishi kerak.
Davlat moliyalashtirishi davlat boshqaruvi sektori tomonidan boshqa tarafga va aksincha, harakat qiluvchi to'1ovlarning barcha oqimlarini qamrab oladi va natijada moliyaviy buyurtmalar vujudga keladi yoki qoplanadi.
Moliyalashtirishga likvidlikni boshqarish bilan bog'liq davlat zaxiralarining har qanday o’zgarishi ham kiradi. Moliyalashtirish operatsiyalarining turli shakllari bo'yicha ma'lumotlar shunday tashkil qilinadiki, davlat moliyalashtirishining iqtisodiyotga ta'sirini baholash imkoni bo'1sin. Buning uchun davlat moliyalashtirishi va davlat likvidligini boshqarish bilan bog'liq operatsiyalar kreditor yoki qarz majburiyati egasi tipi bo’yicha yoki qarz majburiyati tipi bo'yicha tasniflanadi. Shu ikki tasnif doirasida ichki va tashqi moliyalashtirish o’rtasidagi farq aniqlanadi.
DMSning xalqaro standartlariga muvofiq, qarz olish davlat boshqaruvi sektorining daromadlariga kirmaydi, balki budjet taqchilligini moliyalashtirish manbasi sifatida ko’riladi. Taqchilllkni quyfdagicha aniqlash mumkin: daromadlar va Ollngan transfertlar summasi minus xarajatlar va kreditlash summ6lSl minus qarzni qoplash. Majburiyatlarning o’zgarishi va qarz summasining o’zgarishi ⁶. Yuqorida qayd etilgan operatsiyalardan farqli o'1aroq, davlat qarzi davlat boshqaruvi sektorining avval va kelajakda qoplanishi rejalashtirilayotgan operatsiyalar natijasida jamg'arilgan moliyaviy majburiyatlarning hajmi sifatida qaralishi mumkin.
Majburiyatlar kelajakda davlat boshqaruvi sektorining operatsiyalari yordamida qoplanishi yoki muddatsiz qarz sifatida qayta rasmiylashtirilishi kerak. Davlat qarziga xizmat ko'rsatish foizlarni to'lash va (yoki) qarzning asosiy summasini qoplash orqali bajariladi. Davlat qarzi tarkibida faqat foizi to'lanadigan muddatsiz majburiyatlar hamda qarzning asosiy summasini to'lash bo’yicha

‘Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace UsA, 2 01 6 . p . 2 5

talablar amal qilsa, har qanday foizsiz majburiyatlar aks etishi zarur. Davlat qarzi qarz majburiyatlarining egalari tiplari bo'yicha ichki va tashqi qarz majburiyatlariga taqsimlanadi. Qo'shimcha ravishda qoplanmagan qarz tasnifdan foydalanilishi mumkin, u kreditor va qarz majburiyati tipidan kelajakda ichki va tashqi davlat qarziga taqsimlash yo'li bilan keltirib chiqariladi.

2. Budjettasnifıningturlari: Budjetxarajatlaritasnifı, uningguruhlanishi.