M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

Mualliflar.

1. BOB. BUDJET TIZIMI, UNING ME'YORIY-HUQUQIY ASOSLARI.

Yoki ilmli bo’1, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bo“1,
loaqal ilmni tinglab eshitadigan bo“1, ammo to“rtinchisibo“lara, chunki kasodga uchrab halok bo“lasan

MAHMUD AZ-ZAMAXSHARIY

1. Budjet tizimi fani predmetining mazmuni.

Ma'1umki, Davlat budjeti iqtisodiy islohotlarni hayotga tatbiq etishda hal qiluvchi omildir, boshqacha qilib aytganda, budjet - islohotlarning eng muhim dastaklaridan biri vazifasini o’taydi, chunki kirimga qarab chiqim qilish iqtisodiyotning oltin qoidasi hisoblanadi.
Davlat budjeti orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashda, respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog'1om avlodni tarbiyalash asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta'sirchanligi va aniq tarzda moliyaviy qo'llab-quvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlarni samarali ijrosining ahamiyati katta. Bozor iqtisodiyotida davlatning moliyaviy resurslarni boshqarish ahamiyati beqiyos hisoblanadi, shu sababli respublikamizda Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishda g'aznachilik tizimiga o'tish zaruriyati paydo bo’lmoqda.
Budjettizimimamlakatmoliyatiziminingmuhimbo’g’inibo’1ib,uning muvaffaqiyatli tashkil etilishi samarali budjet siyosatining asosini tashkil etadi. Davlatmoliyasitizimidagitubislohotlarnatijasidabudjetningg’aznaijrosigao’tilishish uningdek, budjetning o’rta muddatli istiqbolini belgilashga o'tish chora-tadbirlari
mamlakatimizda izchillik bilan amaliyotga joriy etilmoqda. Jahon andozalari va xalqaro budjet amaliyotining yangi qat'iy talablari va mezon lari asosida davlat budjetining o'rta muddatli istiqbolini belgilash tizimiga o'tishning joriy etilishi, rivojlanganmamlakatlardasamaraliamalqilayotgannatijaviylikkaasoslanganbudjetla shtirishamaliyotgajoriyetilishibudjettizimioldigahamulkanvazifalarqo’yadi.
Milliyiqtisodiyotnisamaraliboshqarishvatartibgasolishda, ijtimoiy- iqtisodiyrivojlanishnita'minlashda, harbirdavrningustuvorahamiyatgaegabo’lgantaraqqiyotvazifalarinimuvaffaqiyatlib ajarishdadavlatningboshqaiqtisodiyinstrumentlariqatori, mamlakatbudjettizimihammuhimahamiyatkasbetadivategishlitarzdanafaqatayrimjo riy, operativ,
balkishubilanbirgakompleksvastrategikvazifalarnihamo’zzimmasigaoladi.

“Budjet tizimi” fanini o’qitishning maqsadi - kelgusida yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar bo'lib etishadigan bakalavrlar, magistrantlar budjet tizimining tashkiliy-huquqiy asoslari, budjet jarayoni, turli darajadagi budjetlarni, budjet daromadlari va xarajatlarini, budjet holatini boshqarish, budjet tizimida g'aznachilikni rivojlanishi,budjet nazorati haqida haqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning hozirgi davrdagi budjet tizimidagi islohotlarning asosiy yo’nalishlari bo'yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o'z predmetini o'rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo’yadi:

budjet tizimi va uning printsiplarini o’rganish; budjet tizimi qonunchilik asoslarini o'rganish; budjet tasnifi (klassifikatsiyasi)ni o'rganish;
budjet tizimini boshqarishni o'rganish; budjet tizimi budjetlarini o'rganish;
davlat budjeti va davlat maqsadli jamg'armalari daromadlari va xarajatlarini o’rganish;
budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari daromadlari va xarajatlarini o’rganish;
O'zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasini o’rganish;
davlat budjeti va davlat maqsadli jamg'armalari budjetlari loyihasini tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlashni o’rganish;
xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ularni ro'yxatdan o'tkazishni o'rganish;
budjet tizimi budjetlarini ijro etish tartibini o'rganish; budjetlararo munosabatlarni o'rganish;
davlat budjeti taqchilligi va profitsiti, davlat tomonidan mablag’ jalb qilishni o'rganish;
davlat moliyaviy nazoratini o’rganish.
Mazkur fanning boshqa fanlar singari o'ziga xos predmeti va vazifalari mavjud. «Budjet tizimi» fanining predmeti O'zbekiston Respublikasida Budjet tizimi mexanizmlari va dastaklarini o'rganishdir.
«Budjet tizimi » fani budjet tizimining mohiyati va mamlakatimizda davlat budjeti va budjet tizimi yuzasidan yetarli ma'lumot1ar beradi. Mazkur fanda budjet tizimi, uning vazifalari, davlat budjeti daromadlari va xarajatlari ijrosi, g'aznachilik tizimida qarzlarni boshqarish, mahalliy budjetlar moliyaviy mablag'larini boshqarish masalalarining nazariy jihatlari yoritiladi.
O'zbekistonda yoshlardan zamonaviy kadrlar tayyorlash taraqqiyotimizning muhim omilidir. Bozor iqtisodiyotining nazariy asoslarini chuqur o’rgatib, uning zamonaviy yutuqlari va xorijiy mamlakatlar tajribasini umumlashtirib, davr taqozosi sharoitida ishlay oladigan, raqobatga bardosh beradigan mutaxasssislarni tayyorlashni talab etiladi, bu ishlar o’z-o’zidan yuz bermaydi, albatta.
Bumamlakatimizda davlat budjetini boshqarish sohasida olib borilayotgan islohotlar budjet mablag'lari ishlatilishining moliyaviy nazoratini amalga oshirish mazmunini tubdan o’zgartirishni talab qiladi va moliyaviy nazorat oldiga prinsipial jihatdan yangi vazifalarni qo’yadi.
O'zbekiston demokratik davlat qurishni o'z oldiga vazifa qilib qo'yar ekan, bunda davlat Budjetini shakllantirish muhim o’rin tutadi. Respublikamizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlatning doimiy iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va ekologik vazifalarini bajarishi uchun mablag'lar markazlashtiriladi.
“Budjet tizimi” fani institutda o'rganiladigan boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog'liqdir. “Budjet tizimi” fani bakalavriat bosqichida o'rganilgan “Moliya”, “Budjet tasnifi”, “Budjet hisobi”, “G'aznachilik asoslari”, “G'aznachilikda moliyaviy nazorat”, “Moliyaviy nazorat”, magistraturaning “Davlat moliyasini boshqarish” kabi fanlardan olingan nazariy asoslarga tayanadi.
Shu bilan birga, “Budjet tizimi” fani magistraturadagi qator maxsus fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos bo'lib xizmat qiladi.

1-rasm. “B g'1iq1igi

Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o'ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa xususiyatlari asosida va ta'sirida shakllanadi.

Ko'pchi1ik hollarda, soddaroq tarzda, Budjet tizimi deyilganda, mamlakatdagi mavjud budjetlar to'p1ami (majmui) tushuniladi. Soddaroq qilib aytganda, Budjet tizimi bu iqtisodiy munosabatlarga, davlat tuzilishiga va qonun normalariga asoslangan davlat, ma'muriy-hududiy tuzilishlarning, budjet munosabatlarida mustaqil bo’lgan budjet tashkilotlari muassasalari va maqsadli davlat fondlarining majmuidir.

Budjet tizimi mamlakatdagi turli darajadagi budjetlarni o'zida ifoda etadi. Boshqacha ma'noda, Budjet tizimi budjetning o’zaro bog'liqlikda bo’lgan bo’g’inlarining o’zaro yig'indisidan iboratdir. Mamlakatning budjet tizimi jamiyatning siyosiy tuzilishiga, davlatning iqtisodiy tizimiga va uning ma'muriy- hududiy bo'linishiga bevosita bog'liq.
Davlatning xo'jalik yurituvchi sub’ektlar va aholi o'rtasida sodir bo'ladigan moliyaviy munosabatlari budjet munosabatlari deyiladi. Bu munosabatlarning moliyaviy munosabatlar tizimining bir qismi sifatidagi o'ziga xos xususiyati shundaki, birinchidan,bu munosabatlar ko'p qirrali taqsimlash jarayonida sodir bo'ladi va bu jarayonning ishtirokchisi bo'1ib davlat (tegishli hokimiyat organlari
timsolida) qatnashadi. Ikkinchidan, bu munosabatlar umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga mo'ljallangan markazlashgan pul mab1ag'lari fondining shakllanishi va ishlatilishi bilan bog'liq.
Budjet munosabatlari juda xilma-xildir, chunki ular ko'p pog'onali va kengqamrovli taqsimlash jarayonining turli yo’nalishlarida (iqtisodiyot sektorlari, ijtimoiy faoliyat sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida) sodir bo’ladi. Bu munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki har yili davlat ixtiyorida:
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun;
mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun; mudofaa vazifalarini xal etish uchun;
davlat boshqaruvining umumiy xarajatlarini qoplash uchun zarur bo'lgan milliy
daromadning bir qismi to'planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o'z funktsiyalarini bajarishi uchun ma'lum darajada moddiy va moliyaviy bazaning zarurligi budjet munosabatlarining ob’yektiv zarur va mavjud bo'lishini taqozo etadi. Budjet munosabatlari davlat ixtiyoridagi yirik markazlashgan pul fondi ko'rinishida moddiy-buyum shaklini oladi.
Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini aks ettiruvchi davlat budjetining hajmi qator omillarga bog'liq:
H iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga;
R davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga;
H korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga;
fi jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning xarakteriga,
fi iqtisodiyotda va ijtimoiy soha-tarmoqlarda amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlarning ho’lamiga va boshq.
Sodda shaklda budjet bu hujjat yokl hujjatlar yig“indisi, ya’ni tashkilotning (oila, korporatslya, hukulTiat) mollyaviy holatf va kelgusi rejalarf, ya’ni daromadlar, xarajatlar va maqsad hamda natijalar to“g“risidagi ma’lumotlarni