М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

 
10.2. Прогноз, гипотеза ва режа ҳакида тушунчалар 
Гипотеза
умумий назария даирасидаги илмий башоратни тавсифлайди. 
Бу 
шуни 
англатадики, гипотезани тўзиш дастлабки базавий назария ва у асосида 
тадқиқ 
этилаѐтган 
объектларнинг фаолият кўрсатиши ва ривожлантиришнинг очилган 
қонуниятлари 
ҳамда 
сабаб-оқибат 
алоқаларини 
ташкил 
этади. 
Гипотеза 
даражасида 
ҳаракатларнинг 
умумий 
қонуниятларини ифодаловчи ушбу объектларнинг сифат жиҳатидан 
тафсилоти берилади. 
Прогноз
гипотезадан фарқли улароқ янада юқори аниқликка эга, чунки 
нафақат сифатулчамларига, балки миқдорий улчкамларга асосланади, шу 
боис объектнинг келажакдаги ҳолатини миқдорий жиҳатдан ҳам 
тавсифлашга имкон беради. Прогноз аниқ амалий назариядаражасида 
башоратлашни назарда тутади. Шундай қилиб , прогноз гипотезадан 
ноаниқликдаражаси паст ҳамда юқори даражали хаққонийлиги билан фарқ 
қилади. Шу билан биргапрогнознинг тадқиқот қилинаѐтган объекти, ходиса 
билан бўлган тўғридан-тўғри алоқасимавжуд эмас: прогноз эхтимоллик 
тавсифига эга. 
Режа
аниқ муайян мақсадларни қўйиш ва тадқиқ этилаѐтган 
объектнинг 
аниқ 
ходисаларини башоратлашни кўзда тутади. Унда белгиланган вазифаларга 
мувофиқ тарздаривожланишнинг йўллари ва воситалари кайд этилади, қабул
қилинган бошқарув қарорлариасосланади. Унинг энг асосий фарққилувчи 
жиҳати - топшириқнинг аниқлиги вакўрсатмали эканлигидадир. Шундай 

---

159 
қилиб, режада башоратлаш янада аниқ ҳолда намоѐнбўлади. Прогноз каби 
режа ҳам аниқ амалий назария натижа ва ютукларга асосланади. 
Прогнозлаш 
шакллари 
ўз 
моҳиятга 
кўра 
бошқариш 
ва 
режалаштириш тизимида бир-бири билан ва тадқиқ этилаѐтган объекти 
билан ўзвий боглиқликда бўлиб, объектнинг ўзининг аниқлилиги 
билан истиқболдаги харакатларини билиш босқичларининг кетма- 
кетлигини 
ифодалайди. Ушбу 
жараѐннинг 
дастлабки 
қадами 
- 
объектни у учун янги белгиланган ҳолатига ўтказиш режасини тўзиш 
ҳисобланади. Бунинг учун энг муҳим воситаси умумилмий башоратлаш ва 
режа ўртасида боғловчи занжир сифатида иштирок этувчи прогноз хизмат 
қилади. 
Гипотиза умумий тавсилотига эга бўлса ҳам, у сиз хеч қандай илмий 
бошқариш 
ва 
режалаштиришни амалга ошириб булмайди. Гипотеза ушбу жараѐнга таъсир 
этиб, уни тўзиш учун муҳим ахборот манбаси ҳисобланади. Кўп ҳолатларда 
гипотиза бевосита режаларни ишлаб чиқишда ҳам худди шу вазифани 
бажаради. 
Режалаштириш билан прогнозлаш бир бири билан чамбарчас боғлиқ. 
Режа ва прогнозўз моҳиятга кўра режанинг ижтимоий ишлаб чиқаришини 
бошқаришда етакчи буғинсифатида ҳал қилувчи рол ўйнаѐтган шароитда 
бир-бирини ўзаро тўлдирувчи режалаштиришбосқичларини ифодалайди. 
Бунда прогноз мавжуд амалиѐтнинг истиқболда ривожланишимкониятларига 
қаратилган омил сифатида хизмат қиладиганбўлса, прогнозлаш -режаларни 
ишлаб чиқиш дастаги сифатида намоѐн бўлади.