Luqmonova hakimaning,,chuvash tili xususiyatlari

Hozirgi chuvash tilining turki tillardan yoki qadimgi turkiy tilgan farqli jihatlari.

Eski turkcha ga ko'ra unlilarning holati. ET.a = Chut. u, í, ı, a

Qadimgi turkiy tilidagi a unlisi asosan u bilan chuvash tilida uchraydi.

ET	at	altmish	yat	Chap	bash
Chuvash	ut	ulmish	yut	Chup	push
O'zbek	ot	oltmish	yot	Chopmoq	bosh

Qadimgi turkiy tilda é tovushi chuvash tilidagi i ga to'g'ri keladi.

Qadimgi turkcha	bèsh	yèr	kèl	yèmish
Chuvashc	pillìk	śìr	kil	śimiś
O'zbek	besh	yer	kel	yemish

Qadimgi turkiy tilidagi e unlisi chuvash tilida a bilan uchraydi.

Qadimgi turkiy	er	‘ek	eshik	Kech
Chuvash	ar	ak	ali	Kach
O'zbek	er, erkak	ekmoq	eshik	Kech

Qadimgi turkchada o va ö tovushlaridan boshlanadigan so'zlar. Ular ko'pincha chuvash tilida oldingi tovushda "v" ning hosil bo'lishi bilan paydo bo'ladi.

Qadimgi turkiycyha	Ol	orman	Ögren	Öl
Chuvash	vîl	virman	vìren	vil
O'zek	u	o'rmon	o'rganmoq	o'lmoq

Qadimgi turkiy u unlisi chuvash tilida î, ı, unlidi bilan uchraydi.

Qadimgi turkiy	Usta	Uch	Tuz	Tur
Chuvash	îsta	Vich	Tîvar	Tir
O'zbek	usta	Uchmoq	Tuz	Turmoq

Chuvash tilidagi p, v, m, n, t, s, ş, ç, l, k, h, y undoshlari birga ruschadan o'zlashgan so'zlarda b,, d, g, dj, ts, yu, yo, ya tovushlari mavjud.

Qadimgi turkiy b- asosan chuvash tilidagi p- ga to'g'ri keladi.

Qadimgi turkcha	Bèsh	Bak	Bulutì	Ber
chuvash	pillìk	Pìh	Pìlìt	Par
O'zbek	Besh	Boqmoq	Bulut	Bermoq

Qadimgi turkchada -q Chuvash tilida odatda h-, ba'zi hollarda y- kabi ko'rinadi.

Qadimgi turkcha	Qish	Qirq	Qiz	Qara
Chuvash	Hìl	Hìrìh	Hìr	Hura
	Qish	Qirq	Qiz	Qara

Qadimgi turkiychada t chuvashchada ham t, k ham xuddi shu kabi

Qadimgi turk	Tut	Tokuz	Kes	Köz
Chuvash	Tit	Tìhìr	Kas	Kîvar
O'zbek	Tutmoq	To'qqiz	Kesmoq	Ko'z

Qadimgi turkiychadagi s chuvashchada ham s kabi talaffuz qilinadi.

Qadimgi turk	Süt	Sez	Sekiz	Soğuk
Chuvash	Sit	Sìs	Sekkìr	Sivì
O'zbek	Sut	Sezmoq	Sakkiz	Sovuq

Qadimgi turkiycha y bilan boshlanuvchi so'zlarda chuvashchada ch ga almashgan.

Qadimgi turk	Yeni	Yan	Yip	Yildiz
Chuvash	Chini	Chun	Chip	Chiltir
O'zbek	Yangi	Yonmoq	Ip	Yulduz

Qadimgi turkiycha -p bilan boshlanuvchi so'zlarda chuvashchada ham--p

Q.T	Kiprik	Toprak	Yip
Chuvash	Hìrpìk	Tìpra	Chip
O'zbek	Kiprik	Tuproq	Ip

Qadimgi turkiychagi b chuvashchada v ga almashgan.

Qadimgi turkiy	Suv	Eb
Chuvash	Siv	Av
O'zbek	Suv	Uy

Qadimgi turkiy tildagi d chuvash tilidagi so'zlarda r bo'lib uchraydi

Qadimgi turka	Adaq	Kuduruk	Kod
Chevash	Ura	Hüre	Hur
O'zbek	Oyoq	Navbat	Qo'ymoq

Qadimgi turkiy tildagi -q chuvash tilidagi so'zlarda -h bo'lib uchraydi

Q.T	Baq	Qirq	Saqal
Chuvash	Pìh	Hìrìh	Suhal
O'zbek	Boqmoq	Qirq	Soqol

Qadimgi turkiy tildagi ‘-g,-ģ chuvash tilidagi so'zlarda -v bo'lib uchraydi

QT	Soģik	Iģach	Oģul
Chuvash	Sıvi	Yivich	Ivil
O'zbek	Sovuq	Yog'och	O'g'il

Qadimgi turkiy tildagi -z chuvash tilidagi so'zlarda - r bo'lib uchraydi

QT	Kız	Semiz	Tokuz
Chuvash	Hìr	Semir	Tìhhìr
O'zbek	Qiz	Semiz	To'qqiz

Qadimgi turkiy tildagi -sh chuvash tilidagi so'zlarda -l bo'lib uchraydi

QT	Kümüsh	Besh	Kish
Chuvash	Kìmìl	Pillìk	Hìl
O'zbek	Kumush	Besh	Qish

Chuvash tilining ayrim grammatik jihati.

Chuvashcha ko'plik qo'shimchasi + sem. Ko'rinib turibdiki, chuvash tilidagi ko'plik qo'shimchasi boshqa turk lahjalaridan juda katta farq qiladi. Qo'shish bir hil bo'lib, qalinlik va ingichka uyg'unlikka mos kelmaydi. Hozirgi chuvashcha yozma tilida yagona shakl sifatida + sem shaklida paydo bo'lgan ushbu qo'shimchalar, shuningdek, chuvash tilining Yuqori lahjasida + sam shaklida amalga oshiriladi.

tìžmansem "dushmanlar",

külìsem " ko'llar"

achasem " bolalar"

Chìvashsem " chuvashlar"

Tusem "tog'lar"

Timeskesem "zambalar"

Chuvash turkchasida egalik qo'shimchalari bilan ko'plik qo'shimchasining ishlatilishi o'zbek tilidan farq qiladi. o'zbekchada har doim ko'plik qo'shimchalaridan keyin kelgan egalik qo'shimchalari, "do'stlarim, tog'lari "chuvash tilidagi ko'plik qo'shimchalaridan oldin. Tuś+ìm(egalik)+sem (ko'plik)

Sifatlar ma'lum biror narsaning belgisini , xususiyatini , rangini, maza-tamni bildirib qanday qanaqa so'roqlariga javob bo'ladi.

Yeśìl- yashil

Śul- yuksak, baland

Pìçik- kichik

Pìśik- buyuk

Kìvak- ko'k

Tutlì-totli, shirin

Fe'lning zamon shakllari.

O'tgan zamon qo'shimchasi : ni, nì

epi kìlni ( keldim)

esì kilnì ( sen kelding)

Vìl kìlnì ( u keldi)

epìr kìlne (biz keldik)

esìr kìlnì (siz keldingiz)

Vìsem kìlni ( ular keldi)

Hozirgi zamon qo'shinchasi -et

Śiyetìp ( yeyayapman)

Śiyetìn ( yeyayapsa )

Śiyet ( yeyayapti)

Śiyetpìr( yeyayapmiz)

Kelasi zamon qo'shimchasi -i, ì

Vula y ì p ( o'qiyman)

Vula y ì n ( o'qiysan)

Vula y ì ( o'qiydi)

Fe'lning bo'lishli va bo'lishsiz shakli

Bo'lishli shakl	Bo'lishsiz shakl
epi kìlni ( keldim)	epi kìlmen (men kelmadim)
esì kilnì ( sen kelding)	esì kìlmen ( sen kelmading)
Vìl kìlnì ( u keldi)	Vìl kìlmen (u kelmadi)
epìr kìlne (biz keldik)	epir kìlmen ( biz kelmadik)
esìr kìlnì (siz keldingiz)	esir kìlmen ( siz kelmadingiz)
Vìsem kìlni ( ular keldi)	Visem kìlmen ( ular kelmadi)

Chuvash tilidagi ayrim olmoshlar

Kelishik qo'shimchalari o'zbek tilidagi singari qo'shiiladi.

Kitob+lar+ga

Halap+sen(ko'plik)+che( kelishik) - ertak+lar+da

Kishilik olmoshlari

Shaxslari	Birlik	Ko'plik
I Shaxs	epi , ep (men)	epìr ( biz)
II Shaxs	esì, es ( sen)	esìr ( siz)
III Shaxs	Vìl ( u)	Vìsem ( ular)

. So'roq olmoshlari

hišan "qachon", iśta " qayerda ",

iśtan" qayerdan ", ma " nima uchun, nima uchun ",

mìn" nima ", mìn chuhli " qancha ",

minle" qanday, qanday ", , yeple" qanday "

Kam " kim" hìśì " qaysi"

Chuvashcha -o'zbekcha lug'at ( ayrim so'zlar misolida)

Chuvashcha
Kivak	Ko'k
Sìt	Sut
Pìlìt	Bulut
Vìrman	O'rmon
Surì	Sariq
Par	Bermoq
Hìr	Qiz
Sìvì	Sovuq
Kìmil	Kumush
Tìpra	Tuproq
Samìr	Semiz
Suhal	Soqol
Av	Uy
Hìrih	Qirq
Tihhir	To'qqiz
Śitmil	Yelmish
Pìllìk	Besh

Xulosa

,, “Chuvash tilining xususiyatlar” mavzusining maqsadi hozirgi turkiy tillar xususan yoqut tilining fonetik-fonologik, morfem-morfologik, leksik-semantik va struktur-grammatik xususiyatlarini yaxlit holda tahlil qilish, turkiy tillar grammatikasida chuvash tiliga xos lingvistik jarayonlar ifodasini yoritish, leksik, grammatik, geografik, etnik mezonlarning o‘rnini izohlash hisoblanadi.

Shundan kelib chiqib, chuvash tilining umumiy va xususiy taraqqiyot bosqichlari haqida muayyan tasavvur hosil qilish, tipologik o‘ziga xosliklarini umumlashtirish, farqli jihatlarini ajratish orqali Turkiy tillar oilasiga mansub ushbu tilning bugungi holati haqida aniq tasavvurlarni yuzga keltiradi.

Keng jamoatchilikka, xususan Turkiy tilli xalqlar uchun ushbu tilning shakllanish jarayoni, o‘zbek tili mansub bo‘lgan oltoy tillari oilasi, turkiy tillar guruhining grammatik jihatdan o‘ziga xosligi, fonetik, leksik, morfologik xususiyatlari haqida muhim ma`lumotlar berish orqali ushbu tilga nisbatan qiziqish doirasini o`stirish bugunning dolzarb masalasidir.

Shuning uchun, turkiy tillar tasnifi, tarqalish hududlari, turkiy tillarda so‘zlashuvchi xalqlar haqida muayyan tasavvur hosil qilish orqali chuvash tilining dastlabki taraqqiyot jarayonidagi lingvistik xususiyatlarning hozirgi turkiy tillarda saqlanib qolish darajasi o`ta muhim hisoblanadi.
Chuvash tilida amalga oshirilgan ushbu kurs ishim orqali yana biz chuvash tiliga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlarning dialektlarda saqlanib qolishi, bu jihatdan shevalarning muhim lingvistik baza sifatidagi ahamiyati qay darajada ekanligini bilib oldik.

Hozirgi kunda barcha sohalarda globallashuv jarayoni ta’siri ko‘zga tashlanmoqda. Ana shunday vaziyatda chuvash tili lingvistikasida to‘plangan bilim ko‘nikmalari turkologiya sohasini takomillashtirishda, umumturkiy globall masalalarni hal qilishda, turkiy tillarda yaratilgan yozma yodgorliklar mazmunini o‘zlashtirishda, turkiy tillar, xususan, o‘zbek tili bilan o`zaro o`xshash hamda farqli jihatlarni ko`rishda, taraqqiyot xususiyatlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.Chunki chuvash tili qadimgi turkiy tillardan biri bo'lgan bulg'or tilining yagona , tirik vakili hisoblanadi. Bu holar esa bizni chuvash tilini o'rganib sirlarini ochish orqali o'lik bulg'or tilining xudusiyatlarini kashf etishga imkon yaratadi.

Zero, milliy til, qardosh tillar tarixi, takomiliga jiddiy e’tibor qaratish barcha ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning, mamlakat rivojining, millat ravnaqining asosiy mezonini belgilaydi.

Shu bois chuvash tilining lingvistikasi nafaqat ushbu tilde so`zlashuvchilarga, balki barcha qardosh turkey tillarga o`z tarixini, ijtimoiy rivojlanish boshqichlarini o`rganishda yana bir muhim manba ekanligini bildiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.Ahmet Ercilasun. Türk lehçeleri grameri. Kitap. Akçağ.

2.Dadaboyev. H.A, Xolmonova Z.T.Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi. Toshkent-2015.

3. Saidxonov M. “Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi”. Ma’ruzalar matni. 2016 yil .

4. Abdurazzoq R. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. O’quv qo’llanmasi. Toshkent 2004 yil.

5.Abushukurov B. " Qadimgi turkiy til" . Ma'ruzalar matni. Toshlent. 2019-yil

6.www.Ziyo.uz

7.saviya .uz