“ЛУҒати салос” асарида синоним сўзларнинг қЎлланилиши

“ЛУҒАТИ САЛОС” АСАРИДА СИНОНИМ СЎЗЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ


ХИЛОЛА ҒАФУРОВА, Фарғона давлат университети
Лингвистика: инглиз тили 1-курс магистранти
Муаллиф уч тилга оид сўзларнинг таржимасини берар экан, кўп ўринларда муайян сўзнинг бир тил доирасидаги бирдан ортиқ вариантини келтиради.
Масалан,
Башар инсон киши кас эй некура,
Жасад жисму бадан андоми гавда.

Бу мисолимизда башар ва инсон ҳамда жасад, жисм ва бадан лексемалари араб тилига оид эканлиги кўрсатилган, яъни бир сўзнинг араб тилидаги икки ва ундан ортиқ муқобили берилган.

Асарда юқоридаги каби ҳолатлар кузатилар экан, синонимлар масаласига тўхталмай иложимиз йўқ.
Биламизки, шакли ҳар хил, маъноси эса бир хил бўлган сўзлар синонимлар дейилади: айланмоқ – кезмоқ – сайр этмоқ.
“Луғати салос”да ҳам синонимлар жуда кўп ўринларда қўлланилган. Асардаги синоним сўзлар ҳақида тўхталар эканмиз, бир масалани инобатга олиш даркор, яъни бир сўзнинг турли тилдаги таржимаси (луғати) бир-бири билан синоним бўлмайди.
Масалан:
Дегил ҳожиб билиб абрў келиб қош

Гарчи мисолдаги ҳожиб, абрў, қош сўзлари бир лексеманинг уч тилдаги таржимаси бўлса-да, улар турли тилларнинг луғат таркибидалиги боис синоним эмас.

Агар турли тиллардаги вариант бир тил доирасида қўлланса, у ҳолда бу лексемалар ўзаро синоним ҳисобланади.

а а ф т
Миқул ила лисон, яъни забон тил.

Бунда лисон, забон, тил сўзлари синоним лексемалар ҳисобланади. Аммо миқул лексемаси синонимлар қаторига кирмайди, чунки бу сўз ўзбек тилида қўлланилмайди. Миқул ва лисон сўзлари араб тилида синоним саналади.

Шу нуқтаи назардан қараганда, “Луғати салос”даги синонимларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:
I. Бир тил доирасидаги синонимлар:
1. Туркий: а) туркий-туркий (т-т);
б) туркий-туркий-туркий (т-т-т).
2. Арабий: а) арабий-арабий (а-а);
б) арабий-арабий-арабий (а-а-а).
3. Форсий: а) форсий-форсий (ф-ф);
б) форсий-форсий-форсий (ф-ф-ф).

II. Турли тил доирасидаги синонимлар. Уларни ўз навбатида 2 гуруҳга бўлиш мумкин:

1. Икки тил доирасидаги синонимия: а) – туркий-арабий (т-а);
- туркий-арабий-арабий (т-а-а)...
б) – туркий-форсий (т-ф);
- туркий-форсий-форсий (т-ф-ф)...
2. Уч тил доирасидаги синонимия: туркий-арабий-форсий: (т-а-ф)...
Биринчи фаслдаги синоним сўзлар гуруҳини кўриб чиқсак.
I. Бир тил доирасидаги синонимлар 31 ўринда келтирилган бўлиб, шулардан: а) – арабий-арабий (а-а) – 16 та:

1. Жабин – судағ.
2. Ҳудуб – жафан.
3. Миқул – лисон.
4. Сан – зарс.
5. Шафат – ирун.
6. Фак – зақам.
7. Лаҳот – ғалсама.
8. Важаб – шибир.
9. Руфағ – ҳузан.
10. Ибит – манкаб.
11. Азру – заҳр.
12. Жанбу – дафа.
13. Кафал – варак.
14. Кираш – меъда.
15. Фаҳиз – қадам.
16. Мух – нақий;

- арабий-арабий-арабий (а-а-а) – 3 та:

1. Ҳадду – ораз – узор.
2. Фудод – қалб – бол.
3. Зафира – жаъду – турра.

б) туркий-туркий (т-т) – 7 та:

1. Олин – манглай.
2. Ирун – дудоғ.
3. Ҳиқилдоғ – ўнгоч.
4. Энгак – сақоқ.
5. Мамма – эмчак.
6. Ошуқ – бужул.
7. Сангир – томур.

в) форсий-форсий (ф-ф) – 4 та: