|
1-§. Referendum – umumxalq ovozi. Referendum o’tkazish prinsiplari
Referendum insoniyat uylab topgan saylov singari demokratiyani yaqqol
ifodasi, uni amalga oshirishning vositasidir. U baynalminal atama bulib, umumxalq
ovozi manosida ishlatiladi. Referendumning jamiyat hayotidagi muhim urni, uni
Konstitusiyamizda alohida moddada belgilanganida ham ko’rish mumkin.
Konstitusiyaning 9-moddasida “Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari
xalq muxakamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo’yiladi.
Referendum o’tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi”- deb mustahkamlab qo’yilgan.
“O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida”gi qonun 1991-yil 18-
noyabrda qabul qilingan bo’lib, u keyinchalik o’zgartirish va qo’shimchalar bilan
yangi tahrirda tasdiqlangan.
1
Saylov huquqi darsligida nima uchun referendumga mavzu ajratilgan ? - degan
savol tug’ilishi mumkin. Bu darslikda referendum to’g’risida mavzu berilganligining
sababi, referendum va saylov o’rtasida judda katta umumiylik va o’xshashlik mavjud.
Avvalo ularning har ikkalasi demokratiya ifodasi, fuqarolarning davlat va jamiyat
hayotida ishtirokini ta’minlovchi usul; ularni har ikkalasida maqsadga ovoz berish
orqali erishiladi; tashkil qilish va o’tkazishda amal qiladigan prinsiplar o’xshash va
xokazo.
Referendumning saylovdan farqi ham mavjud. Saylovlarda mansabdor
shaxslar, deputatlar saylansa, saylovchi nomzodlarga ovoz bersa, referendumda
masalaga ovoz beriladi, biron bir masala hal qilinadi, yana saylov aniq belgilangan
muddatlarda o’tkazilsa referendum zaruriyatga qarab o’tkaziladi.
Qonunda qayd qilinishicha referendum saylovlar bilan bir qatorda xalq
irodasini bevosita ifodasidir. Referendumda qabul qilingan qarorlar oliy yuridik
kuchga ega bulib u faqat referendum yo’li bilan bekor qilinishi yoki o’zgartirilishi
mumkin.
Referendum saylovlar singari umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri prinsipda
yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi, fuqarolar unda o’z xohish irodasini erkin-
ixtiyoriy bildiradilar. Referendumda ishtirok etishga, shuningdek, ishtirok etmaslikka
biron bir tarzda ta’sir qilinishi mumkin emas.
Har bir fuqaro referendumda teng asosda ishtirok etadi va bitta ovozga ega.
Referendumda fuqarolar bevosita ishtirok etadi, ularni xohish irodasini bildirishi hеch
qanday yo’l bilan nazorat qilinmaydi. Referendumga tayorgarlik ko’rish va o’tkazish
ochiq va oshkora amalga oshiriladi .
1
Qarang: О’zbekistоn respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi. 2001 yil, №9-10. 176-mоdda; 2005 yil, №1,
18-mоdda.
210
Referendum
o’tkaziladigan kunda 18 yoshga to’lgan O’zbekiston
Respublikasining har bir fuqarosi referendumda ishtirok etish xuquqiga ega.
Respublika xududidan tashqarida yashayotgan O’zbekiston Respublikasining
fuqarolari ham referendumda ishtirok etadilar.
Kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqеi, irqiy va milliy mansubligi, jinsi,
ma’lumoti, tili dinga munosabati, mashg’ulotining turi va xususiyatiga qarab
fuqarolarning referendumda qatnashish xuquqlarini bevosita yoki bilvosita
cheklashga yo’l quyilmaydi.
Хuddi saylovdagi singari, referendumda ham, sud tomonidan muomalaga
layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud xukmi bilan ozodlikdan maxrum
etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar referendumda ishtirok etmaydilar.
Referendumga tayorgarlik ko’rish, o’tkazishning ba’zi tadbirlari oshkora va
ochiq o’tkaziladi. Referendumni oshkora, adolatli o’tkazishni ta’minlashda
kuzatuvchilar alohida rol o’ynaydi.
Referendumning demokratik xususiyati yana shunda ko’rinadiki, fuqarolar
jamoat birlashmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari referendum
o’tkazilishini yoqlab yoki unga qarshi, referendumga qo’yilayotgan qonun loyixasi,
amaldagi qonun yoki boshqa masalani yoqlab yoki unga qarshi hech qanday
moneliksiz tashviqot olib borish xuquqiga ega.
Referendum qarorlari jiddiy oqibatlar vujudga keltiradi. Shuning uchun undan
faqat ezgulik yo’lida foydalanish maqsadlaridan kelib chiqib ayrim masalalarni
referendumga qo’yish mumkin emasligi ham qonunda belgilab qo’yilgan. Unga
ko’ra, referendum predmeti bo’lmaydigan masalalar quyidagilar hisoblanadi:
- O’zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini o’zgartirish;
- O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti va soliqlar;
- amnistiya va avf etish;
- jamoat tartibini, aholi sog’lig’i va xavfsizligini ta’minlash bo’yicha
favqulodda va shoshilinch chora-tadbirlar o’tkazish;
- respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarni
bajarish;
- mansabdor shaxslarni tayinlash va vazifasidan ozod etish.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining butun hududida joriy etilgan harbiy
vaqt yoki favqulodda holat sharoitlarida, shuningdek harbiy vaqt tugagan yoki
favqulodda holat bekor qilingandan keyin uch oy davomida referendum
o’tkazilmaydi.
Referendum natijalari rasman e’lon qilingandan keyin bir yil davomida
mazmun yoki ma’nosiga ko’ra xuddi shunday savol qo’yilgan referendum
o’tkazilmaydi.
Referendum O’zbekiston hayotiga kirib kelgan va bir necha bor eng muhim
masalalarni hal qilishda qo’llanilgan voqеa bulib qoldi. Oxirgi referendum 2002-yil
27-yanvarda o’tkazilib uning natijasida ikki palatali parlament joriy etildi va
prezidentning vakolat muddati o’zgartirildi. Shu referendumda ovoz beruvchilar
ro’yxatiga 13 266 602 fuqaro kiritilgan bo’lsa, ularning 12 113 070 nafari ovoz
berishda ishtirok etdi. Ovoz berishda ishtirok etganlarning 92 % ikki palatali
211
parlament va prezidentning vakolat muddati uzaytirilishini yoqlab ovoz berdi.
1
“Referendumni o’tkazilishi va uning yakunlari davlatchiligimiz rivojida, jamiyatni
demokratik yangilash jarayonida muhim bosqich bo’ldi. Eng asosiysi, referendum
natijalari mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning jamoatchiligimiz, axolimiz
tomonidan qanchalik qo’llab- quvvatlanayotganini amalda yaqqol tasdiqladi”.
2
Do'stlaringiz bilan baham: |
