|
3-§. O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi va takomillashib borishi
Saylov tizimini murakkab mexanizmlardan, tarkibiy qismlardan tarkib topgan
qurilmaga o’xshatish mumkin. Uning mexanizmlarining yangilanishi, takomillashuvi,
ishlamay qolganlarini almashtirilishi, oxir oqibatda tizimni mazmuniga, sifatiga ta’sir
qiladi.
Biror-bir mamlakatning saylov tizimi birdaniga hozirgi holatida vujudga
kelmagan. Ularning shu vaqtdagi saylov tizimining vujudga kelishi uchun ko’p
vaqtlar o’tgan, mablag’lar sarflangan, ba’zi paytlarda jamiyatda to’qnashuvlar,
kurashlar bo’lgan. Saylov tizimidagi umumiylik, tenglik, ixtiyoriylik, xohish-irodani
erkin bildirish o’z-o’zidan yoki birdaniga vujudga kelmagan. Saylovlarda yosh
chegarasini kamaytirish, ayollarni saylovlarda ishtirok etishiga erishish, saylovlardagi
ortiqcha cheklashlarni olib tashlash uchun uzoq vaqt kurashilgan.
Mamlakatdagi saylov tizimi bo’lishi davlat xarakteriga, u еrdagi rejimga
bog’liq, ya’ni davlatning suverenligi, demokratik yoki avtoritar rejim, diktatura
ko’rinishida bo’lishligi saylov tizimiga ta’sir qiladi. Lekin har qanday rejim ham o’z
saylov huquqini demokratik qilib ko’rsatish uchun turli choralarni ko’radi. Sobiq
ittifoq davrida ham saylov eng demokratik deb ko’rsatilar, hatto fashistlarni
hokimiyat tepasiga keltirgan Germaniya saylov tizimi ham demokratik hisoblangan.
O’zbekiston ittifoq tarkibida turgan vaqtda uning mustaqil saylov tizimi
bo’lmagan. O’zbekiston saylov tizimi SSSR saylov tizimining tarkibiy qismi bo’lib, u
qanday bo’lsa bu ham shunday bo’lgan. XX asr 80-yillarining ikkinchi yarmidan
58
SSSR, shuningdek, O’zbekiston saylov tizimiga o’zgartirishlar kiritishga o’rinishlar
bo’lgan. Shu davrda SSSR saylov tizimi va tajribasiga kirib kelgan, muqobil saylov,
ko’p mandatli okrug, dеputat o’rinbosarlari degan institutlar O’zbekiston saylov
tizimiga ham kirib kelgan. O’zbekiston saylov tizimining shu vaqtda mustaqil
emasligini har qanday saylov qonunlari va qonuniy hujjatlar asosan markazda qabul
qilinishi, respublikada qabul qilingan qonunlar, hujjatlar aslo ulardan chetga chiqishi
mumkin emasligida ko’rishimiz mumkin.
O’zbekiston saylov tizimining mustaqillik yo’lidan borishi 1989-yil 20-
oktabrdagi saylov to’g’risida qonun qabul qilinishi va 1990-yil 18-fevralda
o’tkazilgan saylovlardan boshlandi. Natijada nomzodlar soni cheklanmay saylovlar
muqobillik asosida o’tkazish sharoiti vujudga keldi, takroriy ovoz berish, takroriy
saylov degan yangi saylov institutlari vujudga keldi va bu esa saylov
munosabatlarining kengayishi, ularni tartibga soluvchi huquqiy normalarning saylov
tizimida bo’lishini nazarda tutdi. O’zbekiston saylov tajribasida saylovlarni haqiqiy
emas deb topish faktlari paydo bo’ldi.
O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi O’zbekistonning mustaqilligi bilan
bog’liq bo’lsa, uni rivojlanishi, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik
islohotlarga bog’liq.
O’zbekiston Respublikasining mustaqil, demokratik saylov tizimini
shakllanishi, O’zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrdagi Konstitusiyasini
qabul qilinishi 1991-yil 18-noyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to’g’risida”, 1993-yil 28-dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga
saylov to’g’isida”, 1994-yil 5-maydagi “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar
Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlar qabul qilinishi bilan bog’liq va bular
saylov tizimini yanada takomillashtirish, demokratlashtirishga olib keldi.
Yuqoridagi qonunlar saylov munosabatlarini keng ravishda tartibga solish bilan
yangi munosabatlarni vujudga keltirdi, masalan saylovlarni ko’p partiyaviylik asosida
o’tishi, nomzodlarni fuqarolar va vakillik hokimiyati organlari tomonidan
ko’rsatilishi va boshqalar.
Mamlakatimizda olib borilgan demokratik islohotlarga monand ravishda
saylov tizimi ham isloh qilib borildi. Yuqorida tilga olingan qonunlarga ko’plab
o’zgartirishlar kiritilib, saylov tartiblari o’zgartirildi. Saylov tizimidagi (tartibidagi)
eng muhim va sezilarli o’zgarishlar:
- vakillik hokimiyati va fuqarolar nomzod ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar
qatoridan chiqarib tashlandi va nomzod ko’rsatishga faqat siyosiy partiyalar (quyi
vakillik organlariga, fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organlari ham) ega bo’ldi;
- saylovlarni bo’lib o’tgan deb hisoblash uchun ro’yxatga olinganlarning
yarmidan ko’pi emas, 33 foizi qatnashishi еtarli miqdor deb belgilandi;
- siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatishda nomzodlarning kamida 30 foizi
ayollardan iborat bo’lishi belgilandi;
- Oliy Majlis Senati tashkil etilishi munosabati bilan saylov tizimiga pog’onali
saylov kirib keldi;
- Qonunchilik palatasida deputatlar soni 150 ta qilib belgilanib, ularning 15 tasi
Ekoharakatdan ularning anjumanlarida saylanadigan bo’ldi;
59
- siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etishi uchun to’planadigan imzolar
miqdori oltmish mingdan qirq mingga tushirildi;
- saylov uchastkalarida ovoz natijalarini aniqlashda nomzod ko’rsatgan siyosiy
Do'stlaringiz bilan baham: |
