5-§. Saylov okruglari va uchastkalarini tuzish
Saylov jarayonida saylov kampaniyasini boshlanganligini e’lon qilish birinchi
va dastlabki bosqich bo’lsa, ikkinchi ya’ni undan keyingi bosqich – saylov okruglari
va saylov uchastkalarini tuzish bosqichidir.
Saylovlar vaqtida mamlakat hududi saylov birligi hisoblanuvchi saylov
okruglariga bo’linadi. Saylov tizimiga qarab saylov okruglari bir mandatli (majoritar
tizimda) yoki ko’p mandatli (proporsional tizimda) bo’lishi mumkin.
Majoritar tizimli saylovda, jumladan, O’zbekistonda bir mandatli saylov
okruglari tashkil qilinadi. Okruglarning soni, qamrab oladigan hududlar doirasi
qanday saylov o’tkazishga bog’liq.
Majoritar tizimda (O’zbekistonda) vakillik organlariga saylovda okruglar soni
vakillik organlariga saylanadigan deputatlar soniga bog’liq. Bu narsa Konstitusiyada
yoki saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasining 77-moddasida O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi qonunga muvofiq
saylanadigan bir yuz ellik deputatdan iborat, deb belgilangan.
134
“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning 1-
moddasida “Qonunchilik palatasining bir yuz o’ttiz besh deputati hududiy bir
mandatli saylov okruglari bo’yicha ko’ppartiyaviylik asosida umumiy, teng va
to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanadi”
deb ko’rsatilib, bu O’zbekistonda Qonunchilik palatasiga saylovda 135 ta okrug
tuzilishiga asos bo’ladi.
Shu qonunning 7-moddasida Qonunchilik palatasiga saylov o’tkazish uchun bir
yuz o’ttiz beshta hududiy okrug tuzilishi, har bir okrugdan bittadan deputat saylanishi
belgilab qo’yilgan.
Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovini o’tkazuvchi saylov okruglari
Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklarining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan
tuziladi.
Saylov
okruglarining
chegaralarini
belgilashda
Qoraqalpog’iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining ma’muriy-hududiy tuzilishi inobatga
olinadi.
Saylov okruglarini tuzishda qoida tariqasida har bir okrugda saylovchilar soni
teng bo’lishiga erishiladi. Har bir okrug uchun saylovchilar normasi Markaziy saylov
komissiyasi tomonidan belgilanadi. 2014-yil 21-dekabrdagi Qonunchilik palatasiga
saylovda har bir saylov okrugiga to’g’ri keladigan saylovchilar normasi o’rtacha 154
ming saylovchi hisobidan belgilanadi.
Markaziy saylov komissiyasi saylov okruglari ro’yxatini ularning chegaralari
va saylovchilar sonini ko’rsatgan holda saylovga kamida еtmish besh kun qolganida
e’lon qiladi.
Mahalliy Kengashlarga saylovda okruglar har bir Kengashga saylanadigan
deputatlarning soniga qarab tuziladi. “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar
Kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunning 7-moddasiga asosan, xalq deputatlari
viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga deputatlar saylashda oltmishtadan ko’p
bo’lmagan, xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlariga saylovda o’ttiztadan ko’p
bo’lmagan hududiy saylov okruglari tuziladi.
Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov o’tkazuvchi
saylov okruglari soni aholining, saylovchilarning sonini, hududni va boshqa mahalliy
sharoitlarni inobatga olgan holda ushbu qonun belgilagan normalar doirasida xalq
deputatlari Kengashlari tomonidan belgilanadi.
Saylov okruglari tegishli viloyat, tuman, shahar saylov komissiyalari
tomonidan qoida tariqasida saylovchilar soni teng holda tuziladi. Okrug chegaralari
viloyatlar, tumanlar va shaharlarning ma’muriy-hududiy tuzilishini inobatga olgan
holda belgilanadi.
Tegishli saylov komissiyalari saylov okruglarining ro’yxatini, ularning
chegaralari va saylovchilar sonini ko’rsatib, saylovdan kamida еtmish besh kun oldin
e’lon qiladi.
Konstitusiyaning 99-moddasiga binoan shahar tarkibidagi tumanlarda va
tumanga bo’ysunuvchi shaharlarda xalq deputatlari Kengashlari bo’lishi ko’zda
tutilmagani uchun u еrlarda saylov o’tkazilmaydi.
135
Demak vakillik organlariga saylov jarayoni vaqtida ikki xil – Qonunchilik
palatasi deputatlarini saylovi uchun okrug va mahalliy Kengash deputatlari saylovi
uchun okrug tuziladi.
Birinchisi Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, viloyatlar va
Toshkent shahar hokimliklari ishtirokida Markaziy saylov komissiyasi tomonidan
tuziladi. Ikkinchisi xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlari ishtirokida
tegishli hudud saylov komissiyalari tomonidan tuziladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida saylov okruglarini tuzish
vakillik organlari saylovida okruglar tuzishdan farq qiladi. Prezident saylash butun
mamlakat saylovchilarini soni asosida aniqlangani uchun unda okruglarda aholining
sonini teng bo’lishni ahamiyati yo’q. Shuning uchun bu saylovda okrugga asos qilib,
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri olinadi. “O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonunning 9-moddasi “Saylov
okruglarini tuzish” deb atalib, unga ko’ra, Prezident saylovini o’tkazuvchi saylov
okruglarini Markaziy saylov komissiyasi Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar
va Toshkent shahri chegaralari doirasida tuzib, saylovga kamida еtmish besh kun
qolganida okruglar ro’yxatini, saylovchilar sonini hamda saylov komissiyalari qaerda
joylashganligini e’lon qiladi. Shunday qilib, Prezident saylovida mamlakatimizda 14
ta saylov okruglari tashkil qilinadi va ularda saylovchilar soni har xil bo’ladi.
Saylovlarni tashkil qilish va o’tkazishda muhim rol o’ynovchi yana bir saylov
tuzilmasi – saylov uchastkalaridir.
Agar turli saylovlar o’tkazuvchi okruglar tuzishda va ularni vazifasida ayrim
farqlar mavjud bo’lsa, saylov uchastkalari barcha saylovlarda bir xil vazifaga ega
bo’ladi va ularni tuzishda deyarli farq yo’q.
Saylov to’g’risidagi qonunlarga asosan, saylov uchastkalari tumanlar,
shaharlar,
shahardagi
tumanlarning
chegaralarini
inobatga
olgan
holda,
saylovchilarga mumkin qadar ko’proq qulaylik yaratish maqsadida tuziladi. Saylov
uchastkalari harbiy qismlarda ham tuzilib, shu qism joylashgan еrdagi saylov okrugi
tarkibiga kiradi.
O’zbekiston Respublikasining xorijiy mamlakatlardagi vakolatxonalarida,
sanatoriylarda va dam olish uylarida, kasalxonalar va boshqa statsionar davolash
muassasalarida, olis va borish qiyin bo’lgan еrlardagi fuqarolar turgan joylarda
saylov uchastkalari tuzilishi mumkin. Bu saylov uchastkalari o’zlari joylashgan
еrdagi saylov okrugi tarkibiga kiradi. O’zbekistondan tashqarida tuziladigan saylov
uchastkalarini qaysi okrugga biriktirish masalasi Markaziy saylov komissiyasi
tomonidan hal qilinadi.
Mahalliy Kengashga saylovlar bo’yicha saylov uchastkalari xorijiy
mamlakatlarda tuzilmaydi.
Saylov uchastkalari tuman, shahar hokimliklarining taqdimiga binoan okrug
saylov komissiyalari tomonidan tuziladi. Harbiy qismlarda tuziladigan saylov
uchastkalari harbiy qism yoki qo’shilma komandirlarining taqdimiga binoan shu
еrdagi okrug saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Xorijiy mamlakatlarda saylov
uchastkalari tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov
komissiyasi tomonidan tuziladi. Mahalliy Kengashlarga saylov o’tkazish uchun
136
saylov uchastkalari tuman, shahar hokimliklarining taqdimiga binoan tegishli
Kengashga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari tomonidan tuziladi.
Mahalliy Kengashlarga saylov o’tkazish uchun saylov uchustkalari, tuman,
shahar hokimliklari taqdimiga binoan tegishli Kengashga saylov o’tkazuvchi saylov
komissiyalari tomonidan tuziladi. Saylov uchastkalari saylovga kamida 60 kun
qolganda, xorijiy davlatlarda va olis, borish qiyin bo’lgan joylarda ham shu muddatda
alohida hollarda istisno tariqasida saylovga kamida 5 kun qolganda tuziladi.
Saylov uchastkalari, qoida tariqasida, kamida 20 nafar, ko’pi bilan 3000 nafar
saylovchidan iborat etib tuziladi.
Saylov uchastkasiga tuman, shahar hokimliklari bino ajratadi. O’zbekiston
Prezidenti va Qonunchilik palatasi deputatlari saylovi uchun okrug komissiyalari
saylov, har bir saylov uchastkasining chegaralari to’g’risida saylovchilarni
komissiyalari uchastka saylov komissiyasining va ovoz berish binosining joylarini
ko’rsatgan holda xabardor etishni tashkil etadi. Mahalliy Kengashlar deputatligiga
saylovlar uchun esa tuman, shahar saylov komissiyasi saylov uchastkalarining tartib
raqamini belgilaydi hamda uchastka saylov komissiyasining va ovoz berish
binosining manzilini ko’satgan holda har bir saylov uchastkasining chegaralari
to’g’risida saylovchilarni habardor e’tishni tashkil qiladi.
Demak, O’zbekiston Prezidenti va Qonunchilik palatasi deputatlari saylovi
uchun saylov uchastkalari tuzishda hokimliklar, harbiy qism komandirlari, okrug
saylov komissiyalari, xorijda tuziladigan uchastka saylov komissiyalarini tuzishda
Markaziy saylov komissiya va Tashqi ishlar vazirligi ishtirok etadi.
Mahalliy kengashlarga saylovlarda saylov uchastkalarini tuzishda hokimliklar,
harbiy qism komandirlari va tegishli hududiy saylov komissiyalari ishtirok etadi.
Xulosa
“Saylov jarayoni” saylov huquqini amalga oshirishni ta’minlovchi tadbirlar,
harakatlar yig’indisi bo’lib, uni qanday tashkil qilish saylovlarni muvaffaqiyatli
o’tkazishga, adolatli o’tishiga hal keluvchi ta’sir etadi.
“Saylov jarayoni” ma’lum bosqichlardan iborat bo’lib, bu bosqichlarda turli
tadbirlar o’tkaziladi.
Bu tadbirlarning yuridik ahamiyati ularni o’tkazishning aniq vaqtlari, amalga
oshiruvchilarning qonunlarda aniq belgilab qo’yilganidir. “Saylov jarayoni”
bosqichlari bir birini almashtirib turadi.
“Saylov jarayoni” saylov komissiyasini ham o’z ichiga oladi va ayrim paytda
umumiy saylov davridan chiqib boshqa vaqtlarda ham ko’rinadi. Masalan:
- o’rni bo’shab qolgan deputatlarning saylovida,
- deputatlarni chaqirib olishda.
Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish bilan saylovga tayyorgarlik
ko’rish va o’tkazishning asosiy tadbirlari boshlanadi. Saylov kampaniyasi
boshlanganligini e’lon qilish saylov kunini belgilash bilan boshlanadi. Bunda saylov
tayinlanmay, avvaldan aniqlab qo’yilgan muddatlarda uni o’tkazish belgilanadi.
Lekin O’zbekistonda saylovni tayinlash tartibidan ham foydalaniladi.
137
Masalan, Qonunchilik palatasi deputati o’rni bo’shab qolganda, Markaziy saylov
komissiyasi, mahalliy kengash deputatlari o’rni bo’shab qolganda, tegishli Kengashlar saylov
tayinlaydi. Saylov jarayonini moliyalashtirish, saylovlarni teng bo’lishini, saylanadiganlar
keyinchalik hеch kimga qaram bo’lib qolmasligi nuqtai nazaridan faqat davlat byudjeti hisobidan
amalga oshiriladi.
Saylovlarni o’tkazishda turli vazifalarni bajaruvchi saylov tuzilmalari – saylov
okruglari va uchastkalari tashkil etiladi. Turli saylovlar o’tkazish uchun tuziladigan
saylov okrugalrini tuzish tartibi ularning hududi, saylovchilar soni har xil. Bu tartib
va normalar qonunlarda aniq belgilab qo’yilgan. Saylovlarda saylovchilarga qulaylik
yaratish va ovozlarni dastlabki natijalarni aniqlash uchun, barcha saylovlarda saylov
uchastkalari tuziladi. Saylovlar qanday organlar uchun bo’lishidan qat’iy nazar
saylov uchastkalarini tuzishda, ularning vazifasida farq yo’q, faqat mahalliy
saylovlarda xorij mamlakatlarda saylov uchastkalari tuzish ko’zda tutilmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |