Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

E’tibor qiling! Sud ekspertizasi – Mutaxassis sifatida shifokor, 

pedagog, psixolog, shuningdek, zarur bilim va malakaga ega bo ‘lgan 

boshqa  shaxslar  ham  chaqirilishi  mumkin,  deyiladi  prostessual 

qonunda. Bu ko ‘rsatma kriminalist mutaxassislarga ham tegishlidir. 

 

---

 

318 

snaryadlarning harakat qonunlari),  ham  metallar  ekspertizasi ob’ekti bo 

‘lishi  mumkin  yoki  tilshunoslikka  oid  bilimlar  dastxatshunoslik, 

muallifshunoslik, sud fonoskopiya ekspertizalarida keng qo ‘llanadi. 

Aytib  o  ‘tilgan  uch  belgiga  asosan  kriminalistik,  sud-tibbiy,  sud-

biologik, sud-muhandislik, sud-iqtisodiy, sud qishloq xo ‘jalik va boshqa 

turdagi ekspertizalar ajratiladi.  

O ‘z o‘rinda bu ekspertizalar turlarga bo‘linadi. 

Xususan,  kriminalistik  ekspertizalar  qatoriga  asosan  xatshunoslik, 

izshunoslik va sud ballistik ekspertizalar kiradi. An’anaviy kriminalistik 

ekspertizalar  deb  atalgan  sud  ekspertizalarining  bu  turlari  jinoyatlarni 

ochishda qo‘llanadigan maxsus bilimlarning tarixan birinchi shakllarini 

tashkil etgan.  

Sud  ekpertizasining  prostessual  turlari  bir  biridan  ularni 

o‘tkazishning tashkil etilishi va uslubi bilan farq qiladi. 

Sud ekspertiza sohasidagi ixtisoslashuv uni o‘tkazish shart bo‘lgan 

holatlarning  kengayishiga,  ekspertiza  muassasalarida  bajariladigan 

ekspertiza turlarini ko ‘payishiga (JPKning 174-moddasi) asos bo ‘ldi.  

Agar  ekspertiza  xulosasida  kamchiliklarni  to‘ldirish  zarurati 

tug‘ilsa  qoshimcha  ekspertiza  tayinlanadi.  (JPKning  176-moddasi  1-

qismi). 

Birlamchi  ekspertiza  xulosasi  tergov  (sud)ning  asoslangan  fikri 

bo‘yicha  noto‘g‘ri  bo  ‘lsa,  qayta  (yoki  takroriy)  ekspertiza  tayinlashi 

mumkin (JPKning 176-moddasi 2-qismi). 

Qo  ‘shimcha  ekspertiza  asosiy  ekspertizani  o  ‘tkazgan 

mutaxassisga yoki boshqa ekspertga topshirilishi mumkin. 

Shuni  aytib  o  ‘tish  joizki,  ham  qo  ‘shimcha,  ham  qayta 

ekspertizaga yuborilgan material, tekshiruv ob’ektlari hamda namunalar 

va  echiladigan  masalalar  o  ‘zgarishsiz  qoladi.  Aks  holda,  ya’ni 

ekspertizaga  yangi  ob’ektlar  yuborilsa  yoki  boshqa  savollar  qo  ‘yilsa, 

ekspertiza o ‘zining tabiatini o ‘zgartiradi va boshqa yangi ekspertiza o 

‘tkazish  masalasi  tug  ‘iladi.  Lekin,  ekspertiza  tayinlangandan  so  ‘ng 

ekspertning  talabiga  ko  ‘ra  qayta  ekspertiza  materiali  qo  ‘shimcha 

namunalar bilan to ‘ldirilishi mumkin. 

Takroriy ekspertiza boshqa bir ekspert yoki ekspertlar komissiyasi, 

ya’ni ikki va undan ko ‘proq bo ‘lgan ekspertlar tomonidan o ‘tkaziladi. 

Birinchi  ekspertiza  tekshiruvini  o  ‘tkazgan  mutaxassis  o  ‘zi  bergan 

xulosasi  va  o  ‘tkazgan  tadqiqotlari  yuzasidan  tushuntirishlar  berishi 

mumkin. Lekin u qayta tekshiruvlarni o ‘tkazishda, ularning natijalarini 

muhokama qilishda va xulosa tuzishda ishtirok etmaydi. 

---

 

319 

Birinchi  ekspertiza  natijasi  bilan  qayta  ekspertiza  xulosasi  bir-

biriga  qarama-qarshi  bo  ‘lgan  tadqiqotlarda  uning  natijalari  komissiya 

ishtirokida  tajribali  mutaxassis  xodimlar  bilan  hamkorlikda  muhokama 

qilinadi  va  birinchi  ekspertiza  xulosasi  tasdiqlanmaslik  sabablari 

baholanadi. Ushbu sabablar qayta ekspertiza xulosasida bayon etiladi.  

Qayta  ekspertiza  uchinchi,  to  ‘rtinchi  va  undan  ko  ‘p  marta  ham 

tayinlanishi  mumkin.  Ekspertiza  amaliyotida  shunday  hollar  uchrab 

turadiki, ekspertiza fikri bilan ikkinchi qayta ekspert  xulosasi bir-biriga 

qarama-qarshi  chiqadi.  Bunda  har  qaysi  ekspertiza  ham  o  ‘zicha 

asoslangan va qator sifat belgilariga tayangan bo ‘ladi. 

Bu  holda  tergovchi  (sud)  har  bir  xulosani  alohida,  boshqa  dalillar 

bilan  birgalikda  baholashi  zarur.  Agar  shunday  baholash  natijasida 

xulosalarda ish yuzasidan ishonchli faktlarga qarama-qarshiliklar yoxud 

prostessual  qonun  buzilishlari  aniqlansa,  uchinchi  marta  takroriy 

ekspertiza tayinlash mumkin.  

Takroriy  ekspertiza  materialini  o  ‘sha  oldingi  muassasaga 

yuborish, lozim bo ‘lsa boshqa ekspertiza laboratoriyasi yoki institutiga 

yuborish  mumkin.  Masalan,  birinchi  ekspertiza  IIVning  ekspertiza  bo 

‘limida  o  ‘tkazilgan  bo  ‘lsa,  ikkinchisi,  Respublika  Adliya  vazirligi 

huzuridagi ilmiy tadqiqot kriminalistika markaziga yuboriladi. Uchinchi 

takroriy  tekshiruv  esa  shu  markazning  o  ‘zida  yoki  boshqa  ekspertiza 

muassasasida  o  ‘tkazilgan  taqdirda  uni  o  ‘sha  joyda  albatta  boshqa 

ekspert  yoki  ekspertlar  komissiya  tarkibida  o  ‘tkazilmog  ‘i  lozim.  Ana 

shunday bo ‘lgandagina ekspertiza xulosalari ob’ektiv bo ‘lib, ish uchun 

dalil manbai sifatida qo ‘llanilmog ‘i lozim. 

Ekspertlar komissiyasini tayinlash va tanlash tergovchiga sud yoki 

ekspertiza  muassasasi  rahbariga  bog  ‘liqdir.  Qayta  ekspertizani  o 

‘tkazish mutaxassislarning tajriba va bilim darajasiga, ish hajmiga qarab 

belgilanadi.  Qayta  ekspertizaning  predmeti  va  tekshiriluvchi  ob’ektlari 

doirasi o ‘zgarishsiz qoladi.  

Shunday qilib, qo ‘shimcha va takroriy ekspertizalar aniq ishning 

holatiga  qarab  tergov  va  sudning  qaror  va  ajrimiga  ko  ‘ra  o  ‘tkaziladi. 

Takroriy  va  qo  ‘shimcha  ekspertizadan  tashqari  komissiya  tarkibida  o 

‘tkaziladigan  va  kompleks  ekspertizalar  ham  bo  ‘lishi  mumkin. 

Komissiya  tarkibida  o  ‘tkaziladigan  ekspertiza  deb  bir  sohaga  mansub 

bir  necha  mutaxassis  tomonidan  o  ‘tkaziladigan  tadqiqotlarga  aytiladi. 

Tekshiriluvchi ob’ektlar soni ko ‘p bo ‘lib, tekshirish usullari murakkab 

bo  ‘lsa  ekspertiza  materiali  bir  mutaxassisga  emas,  balki  bir  necha 

ekspertga  topshiriladi.  Masalan,  ko  ‘p  ob’ektli  dastxatshunoslik 

---

 

320 

ekspertizalar  bo  ‘yicha  tekshiruv  o  ‘tkazish  odatda  uzoq  vaqt  talab 

qiladi,  shunday  hollarda  ekspertiza  materiali  bir  necha  mutaxassisga, 

ya’ni ekspertlar komissiyasiga topshiriladi. 

Bunday  ekspertizalar,  odatda,  moliyaviy  hujjatlar  bo  ‘yicha  o 

‘tkaziladigan  tekshiruvlarda,  ya’ni  turli  yozuvlar  va  imzolarni  bajargan 

shaxslarni  identifikastiya  qilishda  tayinlanadi.  Hujjatlar  soni  va  qo 

‘lyozmani yozishda shubhalangan shaxslar soni ko ‘p bo ‘lganligi tufayli 

ekspertiza  tekshiruvini  tezlashtirish  va  xulosani  ob’ektiv  va  asoslangan 

bo ‘lishi uchun bunday ekspertizalarni komissiya ishtirokida o ‘tkazish 

lozim. 

Komissiya  a’zolari  ishtirokidagi  ekspertiza  natijalari  birgalikda 

muhokama  etilib,  agar  ular  bir  fikrga  kelsa,  umumiy  bitta  xulosa 

tuziladi.  Agar  ekspertlar  o  ‘rtasida  hal  etiladigan  masala  yuzasidan 

kelishmovchilik  ro  ‘y  bersa,  har  bir  ekspert  kelishmovchilik  kelib 

chiqqan masala bo ‘yicha alohida xulosa beradi (JPK 177-moddasi). 

Ayrim  hollarda  ish  uchun  ahamiyatga  molik  biror  holatni 

aniqlashga  bir  sohadan  bilimlar  etarli  bo  ‘lmay,  balki  boshqa  sohadagi 

bilimlarni  jalb  etish  zaruriyati  tug  ‘iladi.  Bu  vaziyatda  kompleks 

ekspertiza tayinlanadi (JPK 178-moddasi) 

Kompleks  ekspertizalar  yordamida  turli  masalalar  hal  etiladi. 

Masalan,  velosipedchi  va  uni  urib  yuborgan  avtomobil  o  ‘zaro  qanday 

yo  ‘nalishda  harakat  qilganligini  aniqlash  murakkab  masala  bo  ‘lib, 

alohida o ‘tkaziladigan sud tibbiy, transport va izshunoslik ekspertizalari 

yordamida  hal  etilishi  mumkin.  Ammo  bu  tekshiruvlar  kompleks 

ravishda  o  ‘tkazilsa,  ularning  samaradorligi  keskin  oshadi.  Har  bir 

mutaxassis  o  ‘zining  bilim  doirasida  aniqlagan  holatlarini  boshqa  soha 

mutaxassisi  topgan  belgilar  bilan  taqqoslab,  birgalikda  yagona  xulosa 

chiqaradilar.  Bunda  har  bir  mutaxassis  o  ‘zining  o  ‘tkazgan  tekshiruvi 

uchun shaxsan javobgar bo ‘ladi. 

Bir  ob’ekt  bo  ‘yicha  alohida  ketma-ket  o  ‘tkaziladigan  mustaqil 

tadqiqotlarni  kompleks  ekspertiza  qatoriga  qo  ‘shish  noto  ‘g  ‘ridir. 

Masalan,  hujjatni  yasash  usulini  aniqlashga  qaratilgan  texnik-

kriminalistik  ekspertiza  undagi  yozuvlarni  bajargan  shaxsni  aniqlovchi 

xatshunoslik ekspertizalar alohida bo ‘lib, kompleks ekspertizani tashkil 

etmaydi. Ammo yirtib tashlangan hujjatni tiklashga qaratilgan birgalikda 

o  ‘tkaziladigan  izshunoslik,  texnik  kriminalistik  va  xatshunoslik 

tadqiqotlar asosli ravishda kompleks ekspertizasi, deb atalishi mumkin. 

 

 

---

 

321