Lot loco moveo joyidan quzgʻataman) temir izlar (temir yoʻl)da ayrim vagonlar yoki poyezdlarni tortib yurishga muljallangan transport vositasi

Lokomotiv (lot. loco moveo — joyidan quzgʻataman) — temir izlar (temir yoʻl)da ayrim vagonlar yoki poyezdlarni tortib yurishga muljallangan transport vositasi. Dizel-poyezdlar, turbopoyezdlar, elektrpoyezdlar tarkibiga kiradigan motorli vagonlar hamda avtodrezina va motodrezinalar ham L. vazifasini oʻtaydi. Lekin motorli vagonlar va drezinalarda yoʻlovchilar va yuk tashish uchun oʻrinlar va joylar boʻladi. Umuman temir yoʻldagi barcha tortish vositalari L. hisoblanadi. Dastlabki L. 19-asr boshida Buyuk Britaniyada, keyinchalik (1834) Rossiyada (parovoz) yasalgan va deyarli 1 a. mobaynida temir yoʻlda yagona tortish vositasi hisoblangan. 20-asr boshida parovozlarni ancha takomillashgan teplovoz va elektrovoz siqib chiqara boshladi.

Bajaradigan ishiga qarab, L.lar magistral va sanoat L.lariga bulinadi. Magistral L.lar umumiy foydalaniladigan temir yoʻlda, sanoat L.lari esa zavodlar, konlar, shaxtalar, qurilish maydonlari va boshqalarda ishlatiladi. Magistral L.ning yuk tashiydigan va yoʻlovchi tashiydigan poyezdlarni tortish uchun, manevr qilish (poyezdlar tuzish), vagonlarning oʻrnini almashtirish uchun muljallangan xillari bor. L. ensiz va enli izlarda yurish uchun ham moʻljallab ishlab chiqariladi.

Birlamchi energiya manbai turiga qarab, L. issiklik va elektr L.lariga boʻlinadi. Issiklik L.lari — parovoz, teplovoz, motovoz, gaz-turbovoz. Bularda energiya ishlab chiqaradigan alohida (xususiy) kuch qurilmasi boʻladi. Elektr L.lari kontakli va akkumulya-torli elektrovozlardan iborat. Parovozni bugʻ mashinasi, teplovoz va motovozni inki yonuv dvigatel, gaz-turbovozni gaz turbinasi, elektrovoz va elektr poyezdni elektr dvigateli va akkumulyator harakatlantiradi. Asosiy L.lardan tashqari har xil aralash L.lar ham bor: dizel-elektrovozlar, teplovozlar, kontaktli-akkumulyatorli elektrovozlar va boshqa (bular unchalik keng tarqalmagan). Hozir, asosan, teplovoz va elektrovozlardan foydalaniladi, tezligi 200 km/soatdan oshadigan aviatsiya gaz turbinali turbovozlar (Angliya, Rossiya), magnit va havo yostiqli L. (tezligi 500 km/soat gacha) yaratilgan (Yaponiya), yoqilgʻi elementlar va yadro reaktorlardan foydalanib ishlaydigan energetik qurilmali L. loyihasi ustida ishlar olib borilmoqda.[1]
An'anaga ko'ra, lokomotivlar poezdlarni old tomondan tortib olishdi. Biroq, surish poezd oldida, orqasida yoki har ikki tomonida lokomotiv (yoki lokomotiv) bo'lishi mumkin bo'lgan ish odatiy holga aylandi. Yaqinda temir yo'llar DPU-ni qabul qila boshladilar yoki taqsimlangan quvvatni qo'lladilar. Old qismida bitta yoki ikkita lokomotiv bo'lishi mumkin, so'ngra etakchi blokdan masofadan boshqariladigan o'rta poezdli lokomotivElektrovoz [elektro... va rus. voz(it) — tashimoq] — asosan, kontakt tarmogʻi, baʼzan oʻziga oʻrnatilgan akkumulyatorlar yoki faqat akkumulyatorlardan energiya oladigan lokomotiv. Vazifasiga koʻra, magistral (yuk, yoʻlovchi va yukyoʻlovchilarga moʻljallangan), manyovrchi, sanoat va konlarda ishlatiladigan, foydalaniladigan tok turiga koʻra, oʻzgarmas va oʻzgaruvchan tokda ishlaydigan turlarga boʻlinadi. E.ga mexanik va elektr jihozlar oʻrnatiladi. Mexanik qismiga kuzov, ramalar, gʻildiraklar, tortish yuritmasi, ressoralar, tormoz qurilmalari, elektr qismiga dvigatellar va boshqalar apparatlar kiradi. Magistral yoʻlovchi E.larning tezligi soatiga 200 km va undan yuqori, yuk E.lariniki 110—120 km, E.lar dvigatelining quvvati 6500 kVt ga yetadi. Oʻzgarmas tok E.ining f.i.k. 86 — 87%. Birinchi magistral E. 1932 yilda Rossiyada yasalgan, keyinchalik takomillashtirib borilgan. E.ning tortish kuchini oshirish uchun bir-biriga ulangan bir necha E.dan foydalanish mumkin. Ular bitta (odatda, oldindagi) E.dan boshqariladi. Oʻzbekiston temir yoʻllarida ham teplovozlar bilan bir qatorda E.lar ham qatnaydi.

Lokomotivlarga qadar temir yo'llarning harakatlantiruvchi kuchi inson kuchi, ot kuchi, tortishish kuchi yoki kabel tizimlarini boshqaradigan statsionar dvigatellar. Bunday tizimlar bugungi kunda ham mavjud. Lokomotivlar o'z kuchini yoqilg'idan (o'tin, ko'mir, neft yoki tabiiy gaz) ishlab chiqarishi yoki olishi mumkin kuch tashqi elektr manbasidan. Lokomotivlarni energiya manbai bo'yicha tasniflash odatiy holdir. Umumiy narsalarga quyidagilar kiradi:

Bug '

Asosiy maqola: Bug 'lokomotivi



VR sinfi Tk3 shahridagi bug 'lokomotivi Kokkola yilda Markaziy Ostrobothnia, Finlyandiya

Bug 'lokomotivi - bu asosiy quvvat manbai bo'lgan lokomotiv bug 'dvigateli. Bug 'lokomotivining eng keng tarqalgan shakli, shuningdek, a ni o'z ichiga oladi qozon vosita tomonidan ishlatiladigan bug 'hosil qilish uchun. Qozonxonadagi suv bug 'hosil qilish uchun yonuvchan materialni - odatda ko'mir, o'tin yoki moyni yoqish orqali isitiladi. Bug 'o'zaro harakat qiladi pistonlar ular "haydash g'ildiraklari" deb nomlanuvchi lokomotivning asosiy g'ildiraklariga ulangan. Ikkala yoqilg'i va suv ta'minoti ham lokomotiv bilan birga, yoki lokomotivning o'zida bunkerlar va tanklar, (bu tartib "sifatida tanilgan"tank lokomotivi") yoki lokomotiv orqasiga tortildi, ichida tenderlar, (bu tartib "sifatida tanilgan"yumshoq lokomotiv").

Trevitikning 1802 yilgi lokomotivi

Birinchi to'liq ko'lamli ishlaydigan temir yo'l bug 'lokomotivi tomonidan qurilgan Richard Trevitik 1802 yilda. uchun qurilgan Koalbrookdeyl ichidagi temirchilik Shropshir ichida Birlashgan Qirollik u erda ishlaganligi haqida hech qanday ma'lumot saqlanib qolmagan.^[3] 1804 yil 21-fevralda Trevitikning yana bir lokomotivi poyezdni temir yo'ldan olib chiqib ketishi bilan birinchi qayd qilingan temir yo'l safari bo'lib o'tdi. Pen-y-darren temir zavodlari, yilda Merthyr Tydfil, ga Abersinon Janubiy Uelsda.^[4][5] Hamrohligida Endryu Vivian, bu aralash muvaffaqiyat bilan yugurdi.^[6] Dizayn bir qator muhim yangiliklarni o'z ichiga olgan, shu jumladan dvigatelning og'irligini kamaytiradigan va uning samaradorligini oshiradigan yuqori bosimli bug 'ishlatilgan.

The Lokomotiv №1 Darlington temir yo'l markazi va muzeyida

1812 yilda, Metyu MyurreyIkki silindrli teplovoz Salamanka birinchi yugurib chekka panjarali tirgak va pinion Midlton temir yo'li;^[7] odatda bu tijoratda muvaffaqiyatli bo'lgan birinchi lokomotiv sifatida qaraladi.^[8][9] Yana bir taniqli dastlabki lokomotiv bu edi Billyni puflash, muhandis tomonidan 1813–14 yillarda qurilgan Uilyam Xedli Nyukasl-apon Tayn yaqinidagi Uaylam kollieri uchun. Ushbu lokomotiv eng qadimgi saqlanib qolgan va London shahridagi Ilmiy muzeyda joylashgan. Jorj Stivenson qurilgan Lokomotiv №1 uchun Stokton va Darlington temir yo'li dunyodagi birinchi jamoat bug 'temir yo'llari bo'lgan Angliyaning shimoliy-sharqida. 1829 yilda uning o'g'li Robert qurdi Raketa yilda Nyukasl-apon-Tayn. Raketa ichiga kiritildi va g'olib bo'ldi Rainhill sinovlari. Ushbu muvaffaqiyat kompaniyaning Buyuk Britaniyada, AQShda va Evropaning ko'p qismida temir yo'llarda foydalaniladigan mashhur bug 'lokomotivlarini ishlab chiqaruvchisi sifatida paydo bo'lishiga olib keldi.^[10] The Liverpul va Manchester temiryo'lchilari, Stivenson tomonidan qurilgan, bir yil o'tgach, yo'lovchilar va nafaqat bug 'quvvatidan foydalangan holda ochilgan tovarlar poezdlari.

Bug 'teplovozi keyinchalik eng keng tarqalgan lokomotiv turi bo'lib qoldi Ikkinchi jahon urushi.^[11] Bug 'teplovozlari zamonaviy dizel va elektrovozlarga qaraganda unchalik samarasiz bo'lib, ularni boshqarish va ularga xizmat ko'rsatish uchun ancha katta ishchi kuchi talab qilinadi.^[12] British Rail raqamlar shuni ko'rsatdiki, bug 'lokomotivini yoqish va yonilg'i quyish qiymati ekvivalentli teplovozni qo'llab-quvvatlash narxidan qariyb ikki yarim baravar ko'p bo'lgan va ular olib borishi mumkin bo'lgan kunlik yurish past bo'lgan.^{[iqtibos kerak]} Taxminan 1950-1970 yillarda parovozlarning asosiy qismi tijorat xizmatidan iste'foga chiqarilgan va ularning o'rniga elektr va dizel-elektrovozlar qo'yilgan.^[13][14] Shimoliy Amerika bug'dan 1950-yillarga, Evropaning kontinental qismi esa 1970-yillarga kelib, dunyoning boshqa qismlarida bo'lsa, o'tish keyinchalik sodir bo'ldi. Bug 'taniqli texnologiya bo'lib, u keng tarqalgan yoqilg'idan foydalangan va kam maoshli iqtisodiyot sharoitida xarajatlarning nomutanosibligiga duch kelmagan. 20-asrning oxiriga qadar ko'plab mamlakatlarda qo'llanila boshlandi. 20-asrning oxiriga kelib, butun dunyoda doimiy foydalanishda qolgan deyarli yagona bug 'quvvati yoqildi meros temir yo'llari.